De aanhoudende incidenten in Justitieel Complex Zaanstad zouden deels komen door een personeelstekort. Daardoor worden veel te onervaren of chantabele mensen aangenomen, die gevoelig zijn voor charmes van criminelen. Dat zegt een medewerker van het JCZ, die zich grote zorgen maakt over zijn onveilige werksituatie. "De inrichting functioneert niet: er is hier wekelijks iets aan de hand, maar het meeste wordt verzwegen." De gevangenisdirectie herkent zich niet in het geschetste beeld.
Een cipier, zo heette de functie vroeger, word je niet zomaar en toch is het voor penitentiair inrichtingswerker Dave* al tientallen jaren zijn lust en leven. Hij werkte in diverse gevangenissen in Noord-Holland, maar loopt vanaf de opening in 2016 al in het 68.000 vierkante meter grote complex in Zaanstad rond.
"Ik moet bestand zijn tegen fysiek geweld, maar ook mentaal tegen soms genadeloze gevangenen. Daarnaast werk ik in verhitte situaties zoals gevechten en opstanden", vertelt Dave in één van de gesprekken die NH Nieuws de afgelopen maanden met hem voerde. Hij beklaagt hij zich over te jonge, onervaren collega's, die bovendien slecht begeleid worden. "Soms ga ik met buikpijn naar mijn werk."
Deze week waren er volgens hem alleen al twee keer (grootschalige) controles van cellen en kamers waarbij drugs en telefoons werden gevonden. Gevangenen kwamen zelfs in opstand toen ze tijdens de doorzoeking in een recreatieruimte werden geplaatst. "Die braken ze helemaal af. Twaalf mannen zijn uiteindelijk in de isoleercel gegooid."
Een vermeende dodenlijst, orale bevrediging van een gedetineerde door een juriste, ontslagen medewerksters, een motorbendekopstuk dat de dienst uitmaakt, suïcide achter de tralies, feestjes en drugs, binnengesmokkelde telefoons: lees hier een opsomming van de (bevestigde) incidenten bij Justitieel Complex Zaanstad.
Op zich gebeuren in een gevangenis nu eenmaal dit soort dingen: contrabande (verboden spullen/smokkelwaar) komt overal voor, maar volgens deze cipier is onder meer het schreeuwende personeelstekort de oorzaak dat het in zijn gevangenis zo váák gebeurt: structureel toezicht en controles moeten wijken voor administratief werk.
Even terug naar 6 september, vijf jaar geleden. Het is de dag van de opening van de megagevangenis net buiten Westzaan: dé vervanger van de dan inmiddels gesloten Bijlmerbajes en de Haarlemse Koepelgevangenis. Op een foto laat Dave de vier vleugels zien: noord, oost, zuid en west met een huis van bewaring, psychiatrisch centrum en gevangenis.
De overheid stelt in 2016 dat Justitieel Complex Zaanstad voldoet aan alle eisen van die tijd. Zo komt er genoeg daglicht en frisse lucht binnen, en is er 'aansluiting op de moderne ICT-technologie en beveiliging'. De focus in de nieuwe inrichting ligt op zelfredzaamheid: gedetineerden moeten meer zelf doen. Op de achtergrond speelt dan alleen al een probleem, stelt Dave.
'Te weinig mensen aangenomen'
Hoewel de strenge sollicitatieprocedure voor de nieuwe bajes in eerste instantie veel goeds belooft voor de kwaliteit van het personeel (zogenoemde PIW'ers), blijkt bij nader inzien dat er tóch te weinig mensen - vaak afkomstig van de gesloten gevangenissen - zijn aangenomen.
De vijver met bekwaam en ervaren personeel is alleen dan al leeg: die zijn vanwege baanzekerheid bijvoorbeeld vetrokken naar de douane of politie. "Dus de mensen die in eerste instantie waren afgewezen omdat ze ongeschikt waren, kregen ineens toch een brief: aangenomen. Met als resultaat werknemers met lichte wrok."
Ondanks de in 2017 toegekende honderd miljoen euro van het ministerie om meer personeel aan te nemen en veiligheid te vergroten, luidt justitievakbond FNV na kritiek en een onderzoek onder personeel in 2019 de noodklok: uit hun rapport Code Rood blijkt dat bewaarders van DJI een ongezonde werkdruk hebben en dat die zelfs zwaar is toegenomen: personeel wordt uitgeknepen en niet goed opgeleid.
"Je kan bij Amsterdamse Top600-criminelen geen onervaren mensen neerzetten, maar dat gebeurt wel"
"We zijn zo uitgekleed dat we door de bomen het bos niet meer zien", zegt Rob Minkes van de centrale ondernemingsraad van de DJI destijds. Personeel krijgt dan dus al te veel taken en gevangenen hebben vrij spel om - soms via personeel - drugs of telefoons naar binnen te smokkelen, waarmee ze contacten hebben met buiten.
Volgens Dave krijgen in die periode daarna tot zijn verbazing te laag opgeleide en kwetsbare mensen, met bijvoorbeeld schulden, een baan. Ongeveer een jaar geleden bleek een collega-cipier via zijn anus drugs en telefoons de gevangenis in te smokkelen. Hij bracht het buiten de gevangenis, aan de overkant van de weg bij de snackbar in en werd daarna ontslagen, vertelt hij.
Volgens Jaap Brandligt van Bonjo, een belangenorganisatie voor (ex-)gedetineerden, zit in Zaanstad een bijzondere slag gevangenen, waar je flink tegen opgewassen moet zijn als PIW'er. "Veel jongens uit Amsterdam; Top600-criminelen. Het zijn mannen van de straat, niet echt makkelijk inpasbaar en moeilijk te reguleren."
In het megacomplex is een speciale afdeling voor die groep, waar volgens Dave elke dag misstanden zoals contrabande en geweld zijn. "Je kan daar absoluut geen onervaren mensen neerzetten, maar dat gebeurt nu wel."
Hij staat nu zelf met twee collega's op een groep van 48 gedetineerden. "Als er iemand ziek is hebben we nul ruimte om dit op te vangen. We hebben geen zicht op hun onderlinge interactie, bedreigingen, ruzies. Maar dat is juist belangrijk om op tijd te registeren, zodat het niet kan escaleren."
'Het begint met een complimentje'
Een andere zorg van hem is de relaties die ontstaan tussen gedetineerden en personeel, zoals gisteren opnieuw bekend werd: een medewerkster is begin oktober ontslagen voor, zoals Dave en zijn collega's zeggen, rommelen met een boef. "Ik zie het keer op keer gebeuren: vrouwen met te weinig werk- en levenservaring worden bij ons aangenomen en blijken gevoelig voor de praatjes van een gedetineerde."
"Vrouwen worden voor de leeuwen gegooid en opgevreten"
Het begint volgens hem met een complimentje of flirten van een gedetineerde, maar mondt al gauw uit in een relatie. "Geef de gevangenen ongelijk. Ze hebben alle tijd om te investeren, vaak ook geld en een doel, zoals telefoons of drugs naar binnen laten smokkelen. En de vrouwen kan je het ook niet kwalijk nemen: ze worden voor de leeuwen gegooid en opgevreten."
De ervaringen van Dave staan niet op zichzelf: ook Brandligt van Bonjo hoort over slecht geschoold personeel, al is dit volgens hem niet uniek voor Zaanstad. Daarnaast zegt strafrechtadvocaat Richard Korver, die gisteren al serieuze vraagtekens zette bij de formele gang van zaken bij de pijpende juriste in de spreekkamer, dit te horen van cliënten die gedetineerd zijn in JCZ. "Niet personeel, maar gevangenen hebben het daar voor het zeggen. Ik hoor het niet alleen van gevangenen, maar ook van professionals."
Het geweld onder gevangenen en naar medewerkers loopt volgens hem op. "Optellend dat er nu een aantal keren suïcide is gepleegd en het vermeende schrikbewind van die motorbendeleider: dit is te veel. Ik vraag me af of er nog wel een directie is en wat die doet."
Volgens justitievakbond FNV zijn er meldingen van personeel dat zich zorgen maakt over de werkdruk, de veiligheid en het toezicht. Ook zijn er zorgen over de mogelijk gevonden dodenlijst: de directie van JCZ is om opheldering gevraagd.
Toch wordt volgens FNV-bestuurder Yntse Koenen wel degelijk actie ondernemen door de leiding van de gevangenis: zo zijn er, sinds de overeenkomst in 2017 binnen de DJI zo'n tweeduizend nieuwe PIW'ers aangenomen. "Maar nieuw personeel is vaak tijdelijk en nog niet ervaren."
"De extra coronaprocedures speelden een rol bij de toename van de werkdruk"
Daarnaast denkt hij dat corona een grote rol heeft gespeeld bij de toename van de werkdruk van PIW'ers. "Angst voor de gezondheid, extra procedures, verhalen over besmettingen bij andere inrichtingen speelden ook", aldus Koenen tegen NH Nieuws. Eind 2021 is de termijn voor de toegezegde honderd miljoen euro afgelopen, maar hij vindt dat dit geld structureel moet worden vrijgemaakt voor DJI.
Volgens Dave leven zijn grote zorgen onder tientallen ervaren collega's in Zaanstad. "Toen ík jaren geleden in de gevangenis begon, hield een ervaren collega me constant in de gaten. Die ruimte is er nu niet: nu wordt iemand die hier drie maanden werkt gezien als 'ervaren' en leidt die nieuw personeel op. De blinde leidt de lamme."
Verdrietig en gedemotiveerd
Boven alles stemt het Dave verdrietig. De moed zakt hem regelmatig in zijn schoenen. "Ik vind mijn werk leuk; werken met mensen, dealen met spannende situaties en ik krijg goed betaald, maar toch raken ik en veel van mijn collega's gedemotiveerd. Moedeloos. Het is dweilen met de kraan open."
Kortgezegd reageert de directie van de gevangenis dat zij zich niet herkennen in bovenstaand artikel en de genoemde incidenten en vinden ze 'opzichzelfstaand'. De gebeurtenissen doen volgens hen 'geen recht aan de inspanningen van bijna negenhonderd werknemers op 1.000 gedetineerden: met zoveel onvrijwillig verblijvende personen op één plek met een complexiteit aan problematiek zijn incidenten niet te voorkomen'. De hele reactie vind je onderaan.
Verantwoording
Er zijn meerdere gesprekken geweest met medewerker *Dave. Dat is niet zijn echte naam. Die is wel bekend bij de redactie van NH Nieuws. Op verschillende wijzes heeft hij aangetoond al lange tijd werkzaam te zijn bij justitie en in de gevangenis van Zaanstad, zoals door het tonen van zijn pas.
In een eerdere versie van dit artikel stond een snapshot uit een oude reportage in de gevangenis van Zaanstad. Daarop was een man van achter te zien. NH Nieuws wil benadrukken dat deze man niet de medewerker is waarover en waarmee in dit artikel wordt gesproken.
Heb jij een tip over mogelijk misstanden binnen een gevangenis in Noord-Holland? Mail dan naar [email protected].
Volledige reactie directie Justitieel Complex Zaanstad
'De directie van JC Zaanstad herkent zich niet in het beeld dat in dit artikel wordt opgeroepen. De incidenten staan los van elkaar. Bij elk incident worden passende maatregelen genomen. In algemene zin geldt dat alle personeel dat wordt aangenomen een VOG moet overleggen, moet voldoen aan bepaalde opleidingseisen en tijdens de selectieprocedure een gesprek heeft met een psycholoog. Daarnaast is er binnen de DJI doorlopend aandacht voor integriteit tijdens opleidingen en het dagelijks werk. Wanneer hier aanleiding voor is doet het bureau integriteit van DJI op verzoek van leidinggevenden intern onderzoek naar mogelijke integriteitskwesties. Bij geconstateerde integriteitsschendingen volgt een passende rechtspositionele sanctie. Als de ernst van de schending daar aanleiding voor geeft kan het dienstverband van een medewerker beëindigd worden.
Het beeld dat in het artikel geschetst wordt doet allerminst recht aan de inspanningen die door bijna 900 gevangenismedewerkers geleverd worden. Justitieel Complex Zaanstad biedt plaats aan ongeveer 1.000 gedetineerden. JC Zaanstad is zowel een gevangenis, Huis van Bewaring (HvB), Inrichting voor Stelselmatige Daders (ISD), een Penitentiair Psychiatrisch Centrum (PPC), er is een Extra Zorg Voorziening (EZV) en er zijn afdelingen voor de Top600 (een samenwerkingsverband met de gemeente Amsterdam). Met zoveel personen geconcentreerd op één plek, die hier onvrijwillig verblijven en waarvan een groot deel te kampen heeft met problemen zoals verslavingen, psychische stoornissen, verstandelijke beperkingen en gedragsproblemen, zijn incidenten helaas niet te voorkomen. Elk incident krijgt uiteraard de nodige aandacht en waar nodig worden passende maatregelen genomen. Dat is met de recente twee incidenten ook gebeurd. Het gaat om op zich staande incidenten, waarbij adequaat is ingegrepen door medewerkers en de directie.'