Mark en Mohamed zijn bewakers in de bajes: "Kom ex-gevangenen weleens tegen op straat"

Het is rond het middaguur als we te midden van de noordvleugel staan. Links en rechts lopen gedetineerden achter glas hun cel in en uit. Sommige zwaaien of tikken. Altijd interessant als er vreemde gezichten op de afdeling komen. 

Mark, geboren in Amsterdam, zwaait hier met de scepter als afdelingshoofd. "In alle cellen is plek voor twee gedetineerden en de meesten zitten dus ook samen. Soms, bij zaken die veel in de media zijn of als iemand vrouwen of kinderen heeft misbruikt, zit een gedetineerde alleen."

Afgelopen jaar was 'Marks gevangenis' veelvoudig in de media. Zo werd een gedetineerde oraal bevredigd rechtsbijstandsverlener, zijn medewerkers en stagiaires ontslagen vanwege (amoreus) contact met criminelen en klaagde zijn anonieme collega Dave over het personeelsbeleid.

"Ik had daar wel een beetje moeite mee. Ik volg altijd nieuws, maar als het dan ineens over mijn eigen werk gaat, denk ik toch: het ligt ietsjes anders. Er wordt ook heel hard en goed gewerkt."

Opstanden en zware criminelen

Ooit begon Mark als bewaker in de Bijlmer Bajes en daarna werkte hij als Penitentiair inrichtingswerker in de gevangenissen van Haarlem en Heerhugowaard.

Als lid van het met stok bewapende bijstandsteam was hij oproepbaar bij bijvoorbeeld opstanden – zoals vorig jaar vanwege de coronabeperkingen – of het overbrengen van de zware of vluchtgevaarlijke criminelen.

"Dat vond ik ontzettend leuk, zeker als jonge jongen. We waren redelijk goed getraind. Helmpjes op, schilden voor en optreden", blikt hij terug.

De gevangenis in Zaanstad heeft plek voor duizend gedetineerden, die als onderdeel van hun re-integratie in de maatschappij ook de kans krijgen om te werken als fietsenmaker of in de bouw. Tien minuten lopen van Marcs afdeling is 'de arbeid', waar we Mohamed spreken. 

Hij werkt al 26 jaar in de gevangenis. Nu als werkbegeleider van de gedetineerden op de koffiebranderij, die in 2018 is gestart. "De jongens zijn hier erg gemotiveerd. Ze beseffen dat ze een tweede kans krijgen. Ze willen zelf echt werken." 

'Werken aan de toekomst'

Er klinkt gemaal en een stuk of zeven gedetineerden staan verspreid door de ruimte. Mohamed lacht met ze, maar communiceert ook duidelijk. 'Ja is ja, en nee is nee', is zijn credo. Hij probeert te kijken naar wat de gedetineerden kúnnen, in plaats van wat voor strafbaar feit ze hebben gepleegd.

"Ik weet meestal ook niet waarom ze hier zitten, alleen als ze het uit zichzelf vertellen. Ik zit hier dan ook niet op de stoel van de rechter: ik moet juist in ze investeren. Vaak hebben de jongens al het gevoel dat ze uitgesloten worden."

De Zaanbajes opende in 2016 en sindsdien heeft Mohamed wel dingen zien veranderen. "Er worden nieuwe afdelingen geopend en daarmee worden meer mensen geholpen. En ik ben blij dat ik daaraan een steentje kan bijdragen."

De mannen die hij de afgelopen jaren begeleidde, is hij weleens tegengekomen buiten de muren van de bajes. Ook criminelen uit de Top600, veelplegers uit de regio Amsterdam. Dat vindt hij niet spannend of intimiderend. "Het maakt me juist blij als ik zie dat van de tien jongens waarmee ik werkte, er zes goed terecht zijn gekomen."

Hij voelt dan dat hij iets heeft bereikt met zijn begeleiding. "Als ik één iemand heb geholpen die op zijn eigen benen kan staan, maakt dat ik me meer inzet en meer gemotiveerd ben om het beste uit ze te halen. Iedereen verdient een tweede kans."

'Hij wilde mijn kind geld geven'

Ook Amsterdammer Mark komt boeven die hun straf hebben uitgezeten weleens buiten de bajes tegen. "Op Koningsdag bijvoorbeeld. En dan drinken we even een biertje", vertelt hij. Maar er is één moment waarop hij wel even nerveus werd.

"Ik liep met mijn vrouw en jonge kind en toen stopte er een auto naast ons. De ex-gevangene stapte uit en was erg enthousiast. De eerste seconden dacht ik: 'Shit, hoe gaat dit aflopen'." De man wil Mark groeten en knuffelen.

"Maar ook mijn kind geld geven. Dat accepteerde ik niet, ik drukte het weg. Even later liepen we in het Amstelpark en vond mijn vrouw ineens het geld in de kinderwagen. Had hij het er gewoon in gestopt. Dat mag natuurlijk niet. Maar echt bang? Nee, mijn moeder zei altijd: 'Als ze je bij je voornaam blijven noemen, doen ze je niet zo snel wat'."

Humane gevangenis

De bajes in Zaanstad dealt, net zoals het hele gevangeniswezen, met een personeelstekort. Daarnaast zijn er tijdens de coronacrisis veel mensen uitgevallen en vergrootte dit de werkdruk. Een van de taken van Mark is om nieuw personeel op te leiden. Ook voor zijn eigen team op de cluster Noord, waar zo'n 150 gevangenen zitten.

"De eerste tip die ik geef aan nieuwe collega's is: wees open, transparant en eerlijk. En die eerlijkheid moet naar iedereen toe, naar elkaar, naar gedetineerden. Als je in een team werkt, moet je elkaar sterk maken en een team is zo sterk als je zwakste schakel. Ga diegene niet afzeiken."

Verder zweert hij erbij dat iedereen aandacht verdient. "Net zoals hoe dat werkt in een gezin: iedereen, elke gedetineerde, wil gezien worden. Kijk, als je buiten bent en je hebt een probleem, kan je het zo oplossen. Als je binnen zit, kan het groter en groter worden. Het is daarom belangrijk dat je goed luistert."

"En als je dat met je team voor elkaar krijgt", stelt hij. "Dan wordt je werk leuk. Ik vind dat we dat hier op Noord goed voor elkaar hebben. Het is een humane omgeving, daarom voel ik me als een vis in het water. En daarbij: ik was vroeger ook niet zo'n lieve jongen en ben weleens in een stoeipartij beland. Ik realiseer me dat het zo de andere kant op had kunnen gaan. Dan had ik vastgezeten."

Fysiek grijpt hij niet meer in, maar mondig is Mark wel. "Ik ben niet snel boos, dus áls ik verbaal uithaal, schrikken de gevangenen wel. Dan zijn zelfs de grote jongens onder de indruk. Maar ik wil niet de hele dag als een politieagent optreden. Ik wil juist in gesprek gaan met gedetineerden en zien dat ze het juiste pad bewandelen."