Criminelen agressiever en werkdruk hoog in Zaanbajes: een interview met de directeur

Het gesprek met Veldman tijdens een bezoek aan de gevangenis is naar aanleiding van een pijpende juriste, opnieuw een ontslagen vrouwelijke cipier en de grote zorgen van 'Dave' (een gefingeerde naam) over zware werkdruk en onervaren personeel. "Als je de opsomming zo hoort, denk je inderdaad: dat is een hoop."

Het was een roerige week voor de gevangenisdirecteur (62) uit Friesland, die sinds 1 oktober 2018 aan het roer staat van het duizend bedden tellende complex in Westzaan. Het is best andere koek dan de kleinere Penitentiaire Inrichting Lelystad, waar Veldman hiervoor bijna een decennium de baas was.

"Met de grote afdelingen heb hier je eigenlijk gewoon vijf gevangenissen in één", legt Veldman uit. Hij stuurt vijf clusterdirecteuren (noord, oost, zuid en west en Penitentiair Psychiatrisch Centrum, PPC) aan en onder hen werken nog ongeveer vijfhonderd bewakers en Penitentiair Inrichtingswerkers (PIW'ers) en andere medewerkers. Zij begeleiden op dit moment zo'n 750 gevangenen. 

Vijfde suïcide achter de tralies

Met een diversiteit aan de gepleegde delicten, achtergronden en psyche van gedetineerden is er volgens Veldman een grote complexiteit aan problematiek binnen zijn muren. Het zou één van de redenen zijn dat er ogenschijnlijk zo vaak wat aan de hand is, met afgelopen zondagnacht een nieuw dieptepunt: een gevangene van de PPC berooft zichzelf van het leven.

"Hij is de vijfde keer dit jaar. Vijf. Dat is niet niets." Volgens Veldman pleegde vorig jaar één gevangene in Zaanstad zelfmoord, in 2019 nul. Ondanks de grote stijging is er geen sprake van een trend, verzekert hij. 

Elke suïcide wordt volgens hem intern onderzocht en keer op keer zou niets erop wijzen dat er structureel (dezelfde) fouten worden gemaakt of overeenkomsten zijn. Wat dan de reden is dat dit kan gebeuren? "Gewoon pech. Vrees ik. Je kan nu eenmaal niet iedereen 24 uur per dag in de gaten houden. Maar het raakt ons wel allemaal."

Klokkenluider Dave

Hoewel klokkenluider 'Dave' in een nieuw gesprek met NH Nieuws niet naar dit laatste zelfmoordincident verwijst - wat op de relatief gesloten PPC gebeurt, ontgaat veel PIW'ers van andere clusters - uit hij wel alweer zijn zorgen over onderbezetting en onervaren personeel op de afdelingen.

"Ik mis belangrijke signalen, doordat ik soms te druk ben met bijvoorbeeld administratieve handelingen. We hadden een tijdje vier mensen op een groep. Dat was net goed. Als we nu een zieke hebben, is er een probleem." Er staan op dit moment namelijk gemiddeld drie PIW'ers op een groep van 48 gevangenen.

Formeel, volgens richtlijnen van Dienst Justitiële Inrichtingen, moet er één medewerker op twaalf gedetineerden (die buiten hun cel zijn) staan, twee op 24 en drie op 36. Vanwege kosten en efficiëntie heeft Veldman één PIW’er minder op een groep gezet.

"We hebben gemerkt dat dit wel kan. Het is in andere gevangenissen ook het geval", stelt hij. En toch, als we hem vragen naar hoe dit vroeger bij Veldman in de gevangenis in Lelystad was, fronst hij. "Ja, toen stonden er wel meer PIW'ers op minder gedetineerden." 

Verharding criminelen

Tijdens het gesprek met NH Nieuws benoemt Veldman meermaals de verharding van de criminaliteit en hoe dit zich op dagelijkse basis uit in zijn bajes. "Gedetineerden zijn brutaler en ook agressiever naar elkaar maar ook naar de medewerkers." 

Het vermeende schrikbewind van motorbendeleider Lysander de R., die na intimidatie van personeel en een mogelijke dodenlijst is overgeplaatst, is een voorbeeld van de bruutheid van criminelen. 

Op de vraag of er dan juist niet meer cipiers nodig zijn is Veldman even stil. "De werkdruk is inderdaad hoog en we hebben te maken met een doelgroep die complexer is geworden." Maar, stelt hij, als een PIW'er zich niet veilig voelt, is hij bevoegd om gedetineerden in kleinere groepen te laten luchten. Of cipiers zo'n gevoel van onveiligheid snel zouden toegeven? "Dat durf ik niet te zeggen. Dat hoop ik." 

En dan het opleidingsniveau: volgens Veldman voldoen alle PIW'ers aan de scholing. In de kritiek dat in een penitiarie inrichting medewerkers minimaal hbo-opleidingsniveau moeten hebben, kan hij zich absoluut niet vinden. "Ieder persoon is anders. Ik ken mbo'ers die dit werk fantastisch doen, en hbo'ers die dit nooit zouden kunnen."

Daarbij is JZC volgens hem een plek van kansen. "Mannen en vrouwen die hier beginnen als Bewa (bewaker, red.) en willen doorgroeien tot PIW'er, krijgen die mogelijkheid. Ze proeven eerst van contact met een gedetineerde en als dit ze ligt en ze het in zich hebben, kunnen ze doorgroeien en uiteindelijk PIW'er worden."

Dit blijkt ook uit gesprekken van NH Nieuws met medewerkers, als we rondlopen in de lange gangen. Een PIW'er van rond de dertig - van origine marinier - vertelt dat hij in een andere PI begon als bewaker en zich de afgelopen jaren heeft opgewerkt naar zijn droombaan op cluster west. "Ik vergeet alles van buiten als ik aan het werk ben: dit zit in me."

Ook een andere medewerker, onderweg al zijn collega's en een aantal gevangenen groetend, heeft inmiddels een leidinggevende functie binnen de bajes. "Ik begon ooit in het bedrijfsleven, in de bloemenveiling in Aalsmeer, kan je nagaan."

Door corona geen klassen

Justitie heeft meerdere opleidingen, maar corona stak de afgelopen twee jaar wel een spaak in het wiel: PIW'ers in opleiding hebben veel praktijklessen niet kunnen volgen. Hoewel NH Nieuws nog geen officiële cijfers heeft, is er sinds het begin van de crisis geen klassikale scholing. Maar er wordt wel gewoon gewerkt.

Dave: "Ze belanden van straat zo op de etage bij de gedetineerden. Diegene weet helemaal niet hoe je met agressie en verslavingsproblematiek om moet gaan. Hoe praat je met gedetineerden? Dat is essentieel voor wat we doen: als eentje boos is, moeten we niet boos terug doen, maar eronder (de emotie, red.) gaat zitten."

Nieuwe medewerkers doorlopen volgens Veldman eerst een inwerkprogramma voordat ze ingezet worden. "Zodat ze goed zijn voorbereid op hun werk. Bovendien is er altijd sprake van een mix van ervaren en minder ervaren personeel in een team."

Smokkelwaar

Zogenoemde contrabande (smokkelwaar) is ook aan de orde van de dag: regelmatig worden afdelingen en cellen in de gevangenis overhoop gehaald door de Landelijke Bijzondere Bijstandseenheid: een team dat klaar zit om in actie te komen. Eigenlijk altijd worden er wel drugs of telefoons gevonden.

"We kennen gevallen van drones, die dingen droppen over de muur", zegt Veldman. Maar ook tennisballen en vanmorgen berichtte NH Nieuws nog over een muur geschoten voetbal met brokken hasj, xtc en telefoonspullen. 

Het zorgt voor grote onrust bij gevangenen, want goed gedrag wordt in de vorm van een plusprogramma beloond in de bajes - ze krijgen een avondprogramma, meer vrije tijd en meer bezoekuren. Vorige week nog vernielden gevangenen de recreatieruimte tijdens een grote controle: twaalf mannen belandden in de isoleercel.

Veldman is er trots op dat al die smokkelwaar wordt gepakt. Maar dit betekent dan wel dat er bepaalde structuren zijn waar JZC blijkbaar nog geen zicht op heeft: het komt tenslotte toch binnen. "Dat is zo. We weten niet wat we niet vinden. Maar in de afgelopen jaren hebben we een hoop manieren ontmanteld."

Op dit moment zijn er volgens Dave op afdeling oost weer coronabesmettingen, wat betekent dat de gevangenen in zelfquarantaine moeten en afzonderlijk moeten luchten. "Geen bezoek, geen sport en dat frustreert ze natuurlijk. Daardoor zijn er weer spanningen en meer agressie."

Al met al ziet Veldman op dit moment geen noodzaak voor bijvoorbeeld een brandbrief naar het ministerie. Dat is 'sowieso niet zijn stijl', zegt hij. 

Noodkreet van Dave

"Ik ga liever met mensen zoals Dave in gesprek. Waarom heeft hij niet bij mij aangeklopt?", zegt de directeur over de klokkenluider. Veldman vindt het kwalijk dat de PIW'er de weg van de media heeft gekozen om alarm te slaan: een schending van de integriteit.

In een brief aan het personeel vraagt de gevangenis aan 'Dave' om zijn verhaal bij de directie te doen. Die reageert daarop tegen NH Nieuws dat hij, maar ook collega's, eerder wel degelijk meermaals aan de bel hebben getrokken bij leidinggevenden. "Veldman belooft sinds zijn aanstelling al verbetering, maar er komt gewoon niets van terecht. Ik zag geen andere manier."

Als Dave zich nu nog meldt, wordt hij zeker ontslagen? Veldman richt zich tot de klokkenluider: "Je kan naar me toekomen en dan hebben we gewoon een gesprek, maar als we er achter komen wie je bent zonder dat je zelf naar voren treedt, volgen er wel consequenties." Er is ook een onderzoek gestart naar het lekken van de rapportage over de orale bevrediging.

Heb je tips over mogelijke misstanden in een gevangenis in Noord-Holland? Mail dan naar [email protected].