Monumentale vuurtorens jarenlang slecht onderhouden: 'Vrije markt lost het niet op'

"Hele ladingen technische mensen werden eruit gezet en je kreeg er 'managers' voor terug", vertelt Egbert van der Weide aan NH Nieuws. Van der Weide heeft vanaf 1979 tot aan zijn pensioen in 2020 bij Rijkswaterstaat gewerkt. Vanaf 1989 was hij als projectleider techniek verantwoordelijk voor het onderhoud van de vijftien vuurtorens aan de Noord-Hollandse, Zuid-Hollandse en Zeeuwse kust. Hij zag hoe de technische kennis binnen RWS wegvloeide en het beheer overgedragen werd aan contractmanagers met weinig verstand van vuurtorens. "De markt zou het wel oplossen", dat was de tendens volgens Van der Weide.

Bezuinigingen

Tussen 2002 en 2011 werd er flink bezuinigd binnen RWS. Twintig procent van het personeel moest de laan uit. Dit gebeurde deels door een flink aantal (onderhouds)taken over te dragen aan de vrije markt: zo kwam de verantwoordelijkheid van het monumentale onderhoud terecht bij commerciële bedrijven. De term 'Markt, tenzij' werd leidend binnen RWS. Met andere woorden: zoveel mogelijk uitbesteden. Dit blijkt uit onderzoek van de Algemene Rekenkamer in 2013.

"De markt had geen gevoel bij de vuurtorens en te weinig kennis. Voor hen was het de zoveelste onderhoudsklus", zegt Van der Weide. "De aannemers deden alleen het hoognodige: zorgen dat het licht blijft branden. Naar de rest keken zij niet meer om. Rijkswaterstaat deed ook niks, want het lag ten slotte bij de aannemer, en de aannemer vond dat hij zijn taak had volbracht. Dan gaat het drie keer zo hard achteruit."

De Lange Jaap

Meerdere monumenten in Noord-Holland werden de dupe van deze ontwikkelingen binnen Rijkswaterstaat. Bij de vuurtoren Kijkduin - 'Lange Jaap' in de volksmond - is er al jaren sprake van achterstallig onderhoud. De iconische gietijzeren vuurtoren van Den Helder staat inmiddels op instorten.

"Hier zijn al twintig jaar steken laten vallen door de betrokken instanties", vertelt Jan Roelofsen van het Huisduiner Belang. Deze organisatie zet zich al jaren in voor het behoud van 'hun' Lange Jaap. "Niemand komt zijn beloften na, terwijl dit gewoon een rijksmonument is."

Ook Jan Dop van het Huisduiner Belang is boos. "Het speelt al zoveel jaren, dan zou je toch denken dat iemand wel stappen zou ondernemen. Rijkswaterstaat ziet misschien wel de ernst van de zaak, maar onderneemt niks."

Oud-RWS-werknemer Van der Weide is ook bekend met de problemen rondom de Lange Jaap. Als vuurtorenexpert weet hij precies waar het fout is gegaan. De Lange Jaap bestaat uit meerdere gietijzeren segmenten die bij elkaar worden gehouden met bouten en ijzercement. "Dit werkt prima, zolang het netjes wordt bijgehouden," vertelt Van der Weide.

Maar toen dit niet gebeurde, is het ijzercement gaan uitzetten, wat zorgde voor een enorme druk op de gietijzeren platen en bouten. Deze druk liep zo hoog op dat de platen begonnen te scheuren. En dan heb je een groot probleem, vertelt Van der Weide, want gietijzer kan je niet lassen. Hij was in 2019 voor het laatst in de Lange Jaap en schrok van de staat van de toren. "Gescheurde vloeren, zakkende trappen en geknalde bouten", herinnert hij zich nog.

Conserveringsonderhoud

Een tijdlijn van Rijkswaterstaat geeft een inzicht in alle inspecties, onderzoeken en werkzaamheden rondom de Lange Jaap sinds de vuurtoren in 1988 een monumentale status kreeg: in 2009 is er voor het laatst een meerjarige onderhoudsplanning opgesteld, hierna volgden vijftien onderzoeken en inspecties. Maar daadwerkelijke werkzaamheden lieten op zich wachten.

In 2018 startte wel een project 'Conserveringsonderhoud van zeven Nederlandse vuurtorens', waar de Lange Jaap ook onder viel. Het leek erop dat er daadwerkelijk wat ging gebeuren. "Dan zag ik af en toe wel een paar auto's staan bij de toren", vertelt Dop. "Maar het was onduidelijk wat ze daadwerkelijk deden. Ik heb ze wel ooit een stuk ducttape zien plakken op de Jaap."

Na een paar kleine werkzaamheden werd De Lange Jaap toch weer uit deze onderhoudcyclus gehaald. Er zou wéér nieuw onderzoek nodig zijn, vertelt Van der Weide. "Hieruit bleek dat de scheuren in de vloer en de losschietende bouten de twee hoofdpunten waren bij het onderhoud." Daarna bleef het stil. 

Het Paard van Marken

Ook 'Het Paard van Marken' bij het Markermeer is nodig toe aan een onderhoudsbeurt, maar net als bij de Lange Jaap stapelen hier de problemen zich op. Deze vuurtoren heeft vijf maanden, van 1 juni tot 1 oktober, in de steigers gestaan voordat er werd begonnen aan het onderhoud. Inmiddels ligt het onderhoud weer stil tot eind maart wegens het winterse weer, maar blijven de steigers staan.

"Dat is toch schandalig", vertelt de trotse bewoner van de vuurtoren Liliane Spijker. "Rijkswaterstaat reageert constant veel te laat. De onderhoudsvoorstellen werden begin juni al aangeleverd door de aannemer, maar ze worden pas maanden later goedgekeurd door Rijkswaterstaat. En ik zit al die tijd in het donker."

Spijker woont samen met haar echtgenoot al negentien jaar in de vuurtoren. "We hebben onze hele ziel en zaligheid erin gestoken en we worden behandeld als vuil." Volgens Rijkswaterstaat is tijdens het conserveringswerk aan Het Paard van Marken 'geconstateerd dat er meer moet worden hersteld dan eerst werd ingeschat.'

Aan diggelen

De missers stapelen zich op. Zo ook bij onderhoudswerk aan de havenlichten op de strekdammen van IJmuiden, weet Guus Mahler van de erfgoedcommissie van de Nederlandse Vuurtoren Vereniging. Bij het vervangen van de oude ronde lichthuizen (het topje van de vuurtoren) door lichthuizen van een nieuw ontwerp, zijn de oude 'stenenvangers' verwijderd. Deze stenenvangers zorgden ervoor dat stukken steen die door de kracht van de golven omhoog worden geworpen, het lichthuis niet beschadigen.

Lees verder onder het kader.

Binnen de kortste keren lag het gloednieuwe lichthuis van het havenlicht op de zuidelijke strekdam aan diggelen en raakte de nieuw geplaatste optiek - het deel van de vuurtoren dat bestaat uit lenzen en om het licht heen draait - onherstelbaar beschadigd. "Daar zijn dingen niet goed gegaan", vat Mahler het samen. De stenenvangers zijn in een later stadium alsnog geplaatst.

Hoe nu verder?

Tegenwoordig is de nautische functie van de vuurtorens flink verminderd, de meeste schepen beschikken inmiddels over andere apparatuur om te zien waar land is. "Dat is dan ook de reden dat wij graag zouden zien dat er beleid komt", vertelt Mahler. Ook zonder een directe functie zou een rijksmonument goed onderhouden moeten worden, vindt hij.

"Wat wij missen is iets of iemand die hierbij duidelijk de regie neemt", vervolgt Mahler. "Wat je nu merkt is dat er een enorme versnippering is van organisaties en instanties die allemaal voor een gedeelte verantwoordelijk zijn, wat er toe leidt dat niemand zich echt verantwoordelijk voelt", aldus Mahler.

Lokale betrokkenheid

Rijkswaterstaat lijkt nu eindelijk de inzet te tonen om in ieder geval de problemen rondom de Lange Jaap toch nog aan te pakken, mits het niet al te laat is. De bewoners hebben er een hard hoofd in.

Guus Mahler ziet een andere oplossing. "Door het overdragen van die torens naar lokale overheden en partijen wordt er anders mee omgegaan", merkt Mahler. De lokale bevolking is vaak erg betrokken met 'hun' monument. Zo is RWS meerdere keren gewaarschuwd over de situatie rondom de Lange Jaap door omwonenden. Het liefste zouden zij het heft in eigen handen nemen en de Lange Jaap zelf onderhouden.

"En kijk bijvoorbeeld naar de vuurtoren van Hoek van ’t IJ of die bij Den Oever", zegt Mahler. Volgens hem zijn dat voorbeelden waarbij de lokale bewoners het onderhoud overnamen van Rijkswaterstaat en het stukken beter verliep.

Mahler houdt het graag bij alleen de feiten, maar kan een gevoel niet onderdrukken. "Als de verantwoordelijkheid dichter bij de bevolking had gelegen in plaats van bij Rijkswaterstaat, dan was het waarschijnlijk al beter geregeld."