Struikelsteenaffaire in Aerdenhout leert dat persoonlijk contact van wezenlijk belang is

Het plan om herdenkingsstenen voor Mathilde en Samuel Barends in Aerdenhout te leggen, veroorzaakt sinds afgelopen zomer veel onrust bij de huidige bewoners van het adres. Ook politici laat de kwestie niet onberoerd.

Rob Slewe is zichtbaar ontdaan als hij de gang van zaken rond de struikelstenen aankaart in de raadszaal. Hij noemt het beschamend dat de gemeente Bloemendaal op de openbare weg in zijn ogen moeilijk doet over steentjes van tien bij tien centimeter.

Na een verzoek tot plaatsing door stichting Zikaron, roept dat veel bezwaar op bij de bewoners van het adres aan de Distellaan in Aerdenhout. De gemeente heeft begrip voor die emotie en weigert de legging. Dat komt niet vaak voor. 

De bewoners van het adres gaan na de ontstane commotie toch akkoord met de plaatsing van de struikelstenen. Niet pal voor de voordeur, maar iets naar links op de stoep.

Woorden vuil aan gemaakt

Initiatiefnemer Eddy Maarsen van de stichting Zikaron betreurt dat de toestemming pas komt na de ontstane onrust. "Nu zijn er meer woorden vuil gemaakt aan deze hele kwestie dan aan waar het eigenlijk om zou moeten gaan: het herdenken van de familie Barends", liet hij eerder al aan NH weten. 

Maarsen vertelt dat hij al vanaf april van dit jaar vier brieven heeft gestuurd naar de bewoners van het adres aan de Distellaan. Hij kreeg geen reactie. "Eén keer hebben we een gesprek gehad, maar hun standpunt stond al vast."

Joodse roots

De huidige bewoners hebben Joodse roots, die het pijnlijk vinden om dagelijks aan het verlies van hun eigen familie herinnerd te moeten worden. 

Dat is eigenlijk ook precies wat het idee achter de gedenksteentjes is. "Volgens de bedenker, Gunther Demnig, struikel je in je hoofd als je over de stenen loopt", vertelt Reini Elkerbout van de Stichting Struikelstenen Haarlem.

Deze stichting van Haarlemse burgers, gesteund door de gemeente Haarlem, heeft zich als doel gesteld alle 733 omgekomen Joodse Haarlemmers een struikelsteen te geven, op het adres waar ze voor het laatst in vrijheid leefden.

Met elf vrijwilligers verzorgen zij drie keer per jaar een herdenkingsceremonie voor nabestaanden van de vermoorde Joden. Per keer worden ongeveer 25 stenen gelegd. 

Speurwerk

Elke steen kost de vrijwilligers enorm veel tijd. Bij de gemeente moet een vergunning voor de plaatsing aangevraagd worden, die daarna moet uitzoeken of er geen leidingen onder de betreffende stoep liggen. Ook het uitzoeken van de geschiedenis en het opsporen van nabestaanden vergt veel speurwerk. En er gaat veel tijd en energie zitten in het persoonlijke contact leggen met de huidige bewoners van de betreffende adressen.  

Reini Elkerbout, Clara Kemper en Anja van Dam bellen overal aan. "Dan staan we weer op de stoep en moet ik zeggen dat we echt geen jehovagetuigen zijn." Reini is een kwieke tachtiger, maar besteedt bijna net zoveel tijd aan de stichting als aan een fulltime baan.

"Als we met de huidige bewoners praten, vertellen we wel direct dát de struikelstenen er komen, niet óf ze het willen. Want dat is zo met de gemeente afgesproken. Het is openbare grond."

Over een graf lopen

"In dat gesprek kijken we dan wel goed hoe mensen reageren", vult Clara Kemper aan. "We willen de mensen er graag bij betrekken. En ze mogen meedenken over de locatie." Eerst was het nog wel de bedoeling om de stenen echt voor de deur te leggen. Dat riep veel emoties op. Soms voelt het alsof je over een graf loopt. 

Nu wordt de locatie van de struikstenen goed overlegd met de bewoners. Bewoners in de Leidsestraat vonden het bijvoorbeeld goed om vijf stolpersteine voor de familie Zurel pal voor de voordeur te laten leggen. En in de Kijkduinstraat kozen de bewoners voor een plekje naast de opgang, zoals in onderstaande video is te zien.

Tekst gaat door na video.

Het persoonlijke contact met de bewoners van de adressen voor struikelstenen heeft een aantal voordelen. "Als er later wat met de stenen aan de hand is, weten die mensen ons ook weer snel te vinden", bedenkt Clara. "En ze hebben ons gezien, ze weten wie we zijn en waarom we dit doen. Dat geeft vertrouwen."

Teller op 180 

Clara en Reini zitten samen aan de keukentafel om de volgende steenleggingen in Haarlem te organiseren. Op 9 november worden dertig stolpersteine gelegd. Dit is de datum van de Kristallnacht in 1938 waar de Joden in Duitsland massaal werden aangevallen. En dan staat de teller in Haarlem op 180 stenen, een kwart van het totaal van 733 herdenkingsstenen voor omgekomen Joodse Haarlemmers. 

Op die dag worden ook de twee struikelstenen voor Mathilde en Salomon Barends gelegd aan de Distellaan in Aerdenhout. De bewoners van het huis zijn uitgenodigd voor de onthulling. Eddy van Maarsen hoopt dat ze bij de ceremonie aanwezig zullen zijn.

Van Maarsen is blij met de steun van raadslid Rob Slewe. Hij diende een motie in om ten alle tijden struikelstenen in de gemeente Bloemendaal toe te staan, tenzij directe familieleden van de omgekomen Joodse slachtoffers in het huis wonen.

Omdat deze motie in de politieke discussie strandde, zal hij met een nieuw voorstel komen. Daarmee wil hij samen met de andere politieke partijen aangeven hoe belangrijk ze het vinden om uiteindelijk alle 132 struikelstenen voor Bloemendaal gelegd te krijgen. "Want wie zijn wij om daar moeilijk over te doen?"

Maar om rekening te houden met de gevoeligheden rondom struikelstenen, wil de meerderheid van de gemeenteraad niet te strikt zijn. "Is dit wel het goede middel? Je stelt het bijna verplicht en je ontneemt het gesprek erover", verwoordt VVD-raadslid Eelke van Tienhoven die huivering.

Per brief 

Een persoonlijk gesprek en niet alleen maar brieven aan het adres van de beoogde plaats voor de struikelstenen, zou net als in buurgemeente Haarlem de insteek kunnen zijn. Maar dat kost veel tijd, betrokkenheid en inzet van vrijwilligers. Ook in Amsterdam en Utrecht stelt de gemeente alleen per brief de bewoners op de hoogte. 

Dat ervoer Reini Elkerbout dit jaar ook, toen zij voor eigen familieleden stenen wilde leggen in de Vechtstraat in Amsterdam. "Toen zijn wij zelf maar even langs de deuren gegaan, ook bij de buren. Want wij weten nu met onze ervaring in Haarlem hoe goed dat werkt."

Kijk op onderstaande kaart waar in Haarlem tot nu toe al struikelstenen gelegd zijn. Achter de gele vierkantjes staan de namen van de vermoorde Joodse Haarlemmers, met soms een foto, video of artikel toegevoegd.