NH-collega Jelmer Vlot schrok zich zondagavond rot toen hij in Amsterdam vanuit het niets door een paar jongens met eieren werd bekogeld. "Kankerhomo", werd er geroepen. Amper van de verbijstering bekomen, vraagt hij zich nu vooral af waarom er niemand was die het voor hem opnam. Zijn verhaal:
Het gebeurde ontzettend snel: een ei tegen m'n jas en een tegen m'n tas. Verbouwereerd keek ik hoe de jongens wegrenden. Er kwam uiteindelijk iets van 'hey... joh' uit, maar dat stelde weinig voor. Ik zat onder het struif, minimaal tien mensen zagen het gebeuren en niemand greep in. Op weg naar huis belde ik mijn vriend en vroeg: 'Waarom doet nooit iemand iets?'.
Het is niet de eerste keer dat zoiets gebeurt. Veel vaker worden er raampjes van auto's naar beneden gedraaid om vervolgens voor 'kanker nicht' uitgescholden te worden. Op goede vrienden na, greep nooit iemand in. De vraag: 'Waarom eigenlijk niet?' Houdt me een aantal dagen later nog bezig.
Het omstandereffect
Veel onderzoekers hebben zich verdiept in situaties waarbij veel omstanders iets zien gebeuren, maar niemand iets doet. Dit heet het omstandereffect. Meningen van onderzoekers verschillen. De één zegt dat het bestaat, de ander zegt van niet. Om antwoord te krijgen op mijn vraag bel ik met gedragsbioloog Patrick van Veen. Hij geeft aan dat het omstandereffect bestaat, maar ook dat het ingewikkeld is.
“In dit soort situaties kan je beter maar met één persoon zijn. In een grote groep letten mensen namelijk niet meer op het slachtoffer, maar alleen op elkaar. De omstanders dus. Omstanders gaan na zo’n incident direct onderzoeken waarom er niemand op reageert, waardoor ze aan zichzelf gaan twijfelen. ‘Heb ik het wel goed gezien?’ ‘Waarom reageert niemand?’
"Met veel omstanders volgt collectieve verlamming, niemand doet meer iets"
"Wat volgt is een collectieve verlamming. Niemand doet meer iets. Als er maar één iemand bij is, kan diegene niet bij andere omstanders kijken hoe er gereageerd wordt. Dus focust diegene zich dan meteen op het slachtoffer.”
Wat bezielt je?
Eigenlijk heb ik nog een vraag: wat bezielt gasten die op een zondagavond met eieren naar mij, een jonge homoseksuele man van 24, gaan gooien? Ook daar heeft Van Veen een verklaring voor. Volgens hem vormen mensen eigen identiteit door zich tegen andere identiteiten af te zetten.
“Ik zal het uitleggen door middel van een voorbeeld. Als ik voor Ajax ben, kan ik shirtjes dragen met Ajax erop. Een sjaal omdoen. Posters ophangen. Dan ben ik fan. Maar om echte identiteit te krijgen moet ik uitdrukken wat ik níet wil zijn: een Feyenoord-fan. Dan ga ik me verzetten tegen Feyenoorders en wordt mijn identiteit als Ajacied sterker. Zo werkt het bij discriminatie ook.”
"Om echte identiteit te krijgen moet je uitdrukken wat je níet wil zijn"
Aangifte
Ik heb besloten de politie te bellen voor advies. Heeft het zin om aangifte te doen? En wat gebeurt er dan? Zij gaan me in de aankomende twee dagen terugbellen door mensen die hierin gespecialiseerd zijn. Hoeveel aangiftes er in Amsterdam gedaan worden van homofobie is niet duidelijk. De cijfers had de politie niet paraat.
Alleen ben ik zeker niet. Volgens cijfers van Emancipator heeft maar liefst een kwart van alle homoseksuele mannen het afgelopen jaar te maken gehad met negatieve reacties in openbare ruimtes. Lang niet altijd leidt dat ook tot een aangifte: "Voor sommigen is het een hoop gedoe, andere mensen zijn bang dat er niets mee gedaan wordt. Het is wel zo dat we op basis van capaciteit keuzes moeten maken, maar wij ontmoedigen nooit om aangifte te doen. Wij zijn dan op de hoogte en als er een trend te zien is kunnen we actie ondernemen", aldus politie Amsterdam.