Hij hoopt dat inwoners van Alkmaar na het lezen anders door de stad wandelen. Bijna twee jaar lang dook historicus Jan van Baar in een gitzwart stuk verleden. Zijn nieuwe boek geeft een gezicht aan vermoorde Alkmaarse joden in de Tweede Wereldoorlog, maar schetst ook de geschiedenis van de overlevenden zoals het verhaal van de familie Laus. "Hen ontmoeten deed me wel wat."
"De namen op het monument krijgen dankzij dit boek een gezicht. Alles staat nu zwart-op-wit. Alles is vastgelegd. Ik werd gemaild door een lezer van het boek. Die zei: het boek toont aan dat mensen echt hebben bestaan. Dat vind ik eigenlijk wel heel mooi verwoord."
In 'De vervolging van joods Alkmaar' van Jan van Baar staan foto's en verhalen achter de 173 namen op het vorige maand onthulde monument bij het station in Alkmaar. Hiermee worden de joodse mannen, vrouwen en kinderen geëerd die op 5 maart 1942 met de trein uit Alkmaar werden weggevoerd en uiteindelijk in concentratiekampen als Auschwitz terecht kwamen. Maar het boek omvat ook verhalen over joodse Alkmaarders die de oorlog wel hebben overleefd.
Regionaal archief
Als er iemand is die over de Joodse geschiedenis van Alkmaar kan vertellen, dan is het Jan van Baar. Hij werkte ruim 25 jaar bij het Regionaal Archief. Hij schreef jarenlang voor de krantenrubriek 'Ik was erbij', waarin elke week een onderwerp uit de geschiedenis werd behandeld.
"Dat waren achteraf gezien leerzame vingeroefeningen, ik schreef over vele onderwerpen, maar vooral over de Tweede Wereldoorlog."
Van Baar was betrokken bij verschillende projecten over joden in Alkmaar. Hij werkte onder andere aan de Namenwand in de synagoge aan de Alkmaarse Hofstraat en de Herdenkingsstenen die voor de huizen van weggevoerde joden zijn gelegd.
Toch ontbrak er nog een uitgebreid boek en toen de plannen voor het monument op het station op tafel kwamen, begon Van Baar daaraan te werken. Zeven jaargetijden lang, zoals de Pancrasser het zelf beschrijft.
"Ik ben verbonden en emotioneel betrokken. Maar tegelijkertijd is het ook mijn werk om die levens zo verantwoord en goed mogelijk te reconstrueren", vertelt de gepassioneerde historicus.
De mensen die met naam en leeftijd op het monument bij het station staan, hebben de oorlog niet overleefd. In het boek heeft Jan van Baar ook de verhalen opgetekend van overlevenden. "Onder hen zijn mensen die gemengd gehuwd waren of ondergedoken waren."
Over al die mensen staan verhalen in het boek, zoals over de familie Laus:
De familie Laus
Dat is, zo vertelt Van Baar, een heel bijzonder verhaal. Het begint met ouders Moses Laus en Gracia van den Berg en hun drie kinderen: Hanna, Philip en Louis. Ze brengen hun kinderen in 1943 door bemiddeling onder bij personeelsleden van Hoogovens.
"Dat optreden en ingrijpen van families uit Beverwijk, noem ik een weldaad van verzet", zegt Jan van Baar daarover. In eerste instantie lijkt het onderduiken goed te gaan. Tot Hanna op een adres terecht komt waar een tip over binnenkwam van de Sicherheitsdienst (SD) Amsterdam. Hanna wordt gearresteerd en overgebracht naar de crèche tegenover de Hollandse Schouwburg in de hoofdstad.
De familie uit Beverwijk die haar onderdak bood, wenkte haar van achter een boom en haalde haar uit de crèche. Vervolgens werd ze ondergebracht op een adres in Ursem en uiteindelijk in Friesland. In tegenstelling tot haar nog zeer jonge broertjes, die overleefden op hun eerste onderduikadres.
De ouders van de kinderen stond een tragischer lot te wachten. Zij werden in Alkmaar opgepakt en vermoord in de vernietigingskampen.
Bij de presentatie van het boek ontmoette Van Baar Hanna en Louis en dat vond hij een bijzonder moment.
Tijdens het schrijven van 'De vervolging van Joods Alkmaar' komt Van Baar er achter dat geld en een netwerk vaak een grote rol speelden voor de joden die de oorlog overleefden.
"Er werd soms betaald om onder te duiken. Aan het begin keek ik daar een beetje vreemd tegenaan." Het bleek genuanceerd te liggen. "Kostgeld betalen voor onderduiken, is eigenlijk niet zo vreemd als de mensen daar de financiële middelen voor hadden."
Al zagen sommige mensen het als een commerciële kans. Voor luxere adressen moest bijvoorbeeld meer betaald worden. Het belang van financiën en een netwerk was niet alleen te zien bij onderduikadressen. Ook in kamp Westerbork speelde dit een grote rol.
"Om het noodlot te vermijden zijn mensen bereid veel te doen." Soms werden er stappen ondernomen voor een gunstigere transport naar een 'milder' kamp. "Hier werd grof geld voor neergeteld. Maar in negen van de tien gevallen liep dit uit op niets."
Een voorbeeld is de familie Drukker, ook zij betaalden veel geld voor een zogenaamd gunstiger transport. Maar belanden uiteindelijk toch in Auschwitz:
De familie Drukker
"De familie Drukker is een voorbeeld van een familie die met hun financiën en netwerk het noodlot probeert te keren."
Van Baar schreef eerder al het boek 'De familie Drukker en de tragiek van joods Alkmaar'.
De familie bestond uit Abraham Drukker, Juliette Cohen en dochter Marjan Drukker. De familie werd op 5 maart 1942 naar de joodse buurt in Amsterdam verbannen. Uiteindelijk doken zij onder op diverse adressen tot hun arrestatie tijdens de grote razzia in Warmenhuizen. Ze werden weggevoerd naar de strafbarakken van Westerbork.
Ze kregen het voor elkaar een 'gunstiger transport' te regelen. Helaas heeft dit niet veel voor hen kunnen betekenen. Zij gingen weliswaar op transport naar Theresienstadt, maar geraakten uiteindelijk toch in vernietigingskamp Auschwitz, waar ze vermoord zijn.
De lijst met namen die de oorlog hebben overleefd zal niet volledig zijn. Zo vertelt Van Baar dat hij niet alle namen heeft kunnen verbinden aan een verhaal. "Wie was bijvoorbeeld het jongetje bij de familie Smit in de Frans Halsstraat in Alkmaar of het achtjarige jongetje Freddy in de Schermer?"
Toch is hij tevreden met hoe het boek is geworden. Met een geschreven inleiding die dankzij 'de jeugdige ogen' van zijn dochter 'staat als een huis en klinkt als een klok'. "Ze zat bij de presentatie in het publiek en zei daarna: papa, ik ben gewoon helemaal emotioneel."
Hij hoopt dat veel Alkmaarders zijn boek lezen. "Als andere mensen zulke geschiedenissen tot zich nemen, verruimt dat hopelijk hun historisch bewustzijn. Ik hoop dat mensen nu anders door de stad wandelen, als ze in aanraking komen met al deze verhalen die zich hier hebben afgespeeld."
Bewust koos hij voor deze aanpak. "Om slachtoffers én overlevenden in een boek samen te vatten. Het feit dat er toch een grote groep mensen is geweest die de moed hebben opgebracht om onderdak te verschaffen aan joodse onderduikers vind ik een hoopvol teken."