Hoe West-Friese bewoners eentonige polder omtoveren tot walhalla voor plant en dier

Je zou het niet verwachten als je komt aanrijden, maar als je via de rechtlijnige polder de dijk oversteekt bij het West-Friese Andijk, kom je in een biodivers, rijk natuurgebied pal naast het IJsselmeer. Ontwikkeld naar een idee van een groep bezorgde bewoners. Met een brede glimlach stapt Roel Doef (64) de auto uit: we zijn er.

Roel laat 'zijn' natuurgebied, de Koopmanspolder zien. Al zou hij dat zelf nooit zo omschrijven. De Koopmanspolder is een omvangrijk natuurgebied van 16 hectare, vol diverse planten en dieren. Water mag er zijn gang gaan en dat maakt het zo uniek.

Hij is een van de initiatiefnemers die meer dan dertig jaar geleden met een groep bewoners een alternatief plan verzon voor het idee om een vakantiepark te bouwen op de plek waar voorheen rode kool, groene kool, spruitjes en andere Hollandse kost werd verbouwd.

Nu is het gebied een voorbeeld voor vele innovaties binnen en buiten Nederland. "Ik moet nog een mail beantwoorden van een ecoloog uit Frankrijk die met een delegatie het gebied wil bekijken. Leuk toch?" Zelfs drinkwaterbedrijf PWN wil het voorbeeld van de Koopmanspolder gebruiken om, bij een nieuw te bouwen drinkwaterbassin, het water op een natuurlijke manier te zuiveren.

Tekst gaat door onder de foto's.

"Ken je deze? Dit is watermunt, daar komen veel vlinders op af", laat Roel zien, terwijl we nog geen paar stappen in het gebied hebben gezet. "Ik moet even een foto nemen, alles staat zo mooi in bloei." We gaan op zoek naar een orchidee, maar die is al uitgebloeid. We staan midden tussen een weelde aan planten. "Kijk, allemaal hommels en vlinders. En daar verderop kan je lopen met de hond. Het is toch fantastisch dat dat allemaal langs elkaar kan bestaan."

Het gebied ligt pal aan het IJsselmeer, wat een bijzonder beeld geeft. Het water van het IJsselmeer is namelijk nu zo’n anderhalve meter hoger dan het natuurgebied. "We staan op een prachtige plek. Recht voor onze neus de weidsheid van het IJsselmeergebied, links een besloten meertje, voorheen een zwemkom, en dan achter ons de Koopmanspolder."

Het succes van een natuurlijk waterpeil

Het waterpeil verklapt gelijk het succes van het gebied. Het is namelijk een van de weinige gebieden in Noord-Holland waar een 'natuurlijk waterpeil' wordt toegepast. Dat wil zeggen: de hoogte van het water volgt het peil van de rivieren de Rijn en de IJssel en kan in tegenstelling tot het IJsselmeer sterk veranderen. Door een natuurlijk waterpeil is het mogelijk om water langer vast te houden, wat goed is tegen de droogte in ons land, gelet op de toekomst.

Een 'tegennatuurlijk peil', dus een gereguleerd peil, is met name van belang voor de bescherming van dijken en voor agrariërs. "Koeien en trekkers kunnen de weilanden op, maar het is slecht voor de weidevogels en insecten. Een laag waterpeil zorgt ervoor dat de grond uitdroogt en minder voedselrijk is", legde ecoloog Harm van der Geest al uit aan NH.

Bij een natuurlijk peil is het water in de winter meestal hoger en in de zomer lager. Als het water zakt richting de zomer, zetten plantenzaden zich af tegen de oever, waardoor er allerlei oeverplanten ontstaan. "Watermunt, riet, lisdodde: het krijgt alle ruimte om te groeien. En het is heel gunstig voor vissen, die genoeg schuilplekjes hebben om te paaien."

"Dit moet je echt even zien", zegt Roel terwijl hij de verrekijker aangeeft. Een heel jong meerkoetje verschijnt uit het riet. "Wat een schatje, hè, die wil je toch naast je op de bank?"

Tekst gaat door onder de foto.

Betrokken bewoners

Roel Doef komt er in de jaren 90 op een inspraakavond achter dat er plannen zijn om een vakantiepark te bouwen in de polder van Andijk. "Toen hebben we met een paar bewoners, min of meer spontaan, de werkgroep KNAP opgericht (Koopmanspolder Natuurlijk Aangepast), een knipoog naar dat alles 'mooi' netjes moet zijn. De polder zit sowieso al volgebouwd dus we wilden ook graag gebieden waar je tot rust kan komen, waar mens, natuur en dieren de ruimte hebben."

Dat hij veel bezig is met water en landschapsbeheer is niet vreemd, Roel is adviseur watermanagement bij Rijkswaterstaat. Een betrokken bewoner is hij altijd geweest. Hij bemoeide zich tientallen jaren geleden al met de vijver voor het gemeentehuis van Andijk: het water was veel te troebel en hij had een idee om dat op te lossen. "Er zaten veel te veel bodemwoelende brasems (een vissoort, red.) in het water en door die vissensoort eruit te halen, veranderde de hele cyclus, waardoor het water in een paar weken tijd helder werd." Tot op de dag vandaag woont hij vlak bij die vijver.

Visvriendelijke verbinding

We lopen naar de 'visvriendelijke buisvijzel', ooit werkten de waterverplaatsende vijzels (onbedoeld) als gehaktmolen: "Je stopt er één vis in, en er komen er drie uit." Maar nu fungeert het als dé verbinding tussen het IJsselmeer en de Koopmanspolder, de vissen kunnen vanuit het natuurgebied weer terug het IJsselmeer in en vice versa, de vijzel draait mee met het water. "Het water loopt binnen (en weer naar buiten) via die visvriendelijke verbinding, en loopt via allerlei kronkelwegen, slootjes, moerasgebieden de andere kant op. Vandaar de bijzondere vorm van dit gebied."

Tekst gaat door onder de afbeelding.

Eigenlijk ontstond het idee voor de vorm van het landschap en de invloed van het waterpeil in de Koopmanspolder pas toen Roel met collega’s voor werk naar het gebied bij Lake Peipsi op de grens van Estland en Rusland ging. "Het belangrijkste inzicht wat ik daar kreeg was dat een wisselend en natuurlijker waterpeil, hoger in de winter en uitzakkend in de zomer, van cruciaal belang was voor de ontwikkeling van een gezond ecosysteem." 

"Na dat bezoek heb ik mijn pet als bewoner, en lid van werkgroep KNAP, tijdelijk afgezet en ben ik open geweest naar Rijkswaterstaat. Ik zou toch gek zijn om deze kennis niet te gebruiken voor het poldergebied. Dus toen kon ik, vanuit Rijkswaterstaat, de polder aanmelden als een innovatieproject (uitgevoerd in samenwerking met provincie Noord-Holland en het Hoogheemraadschap)." Daarna ging het snel. In 2012 is op basis van een ontwerp door kunstenaar Ben Raaijman, een draaikolkpatroon, het hele gebied opnieuw ingericht.

"De natuur reageerde meteen, de planten schoten uit de oevers, dat is toch fantastisch." Vogels zoals de tureluur, slobeend, pijlstaart, maar ook de lepelaar komen naar het gebied. "En wat we ook zien: het water wordt gedurende de kronkelrit flink schoongemaakt, de planten zuiveren namelijk het water doordat ze er heel veel stoffen uithalen, met name rietplanten."

"Ik heb sindsdien contact gehouden met de groep Esten die me Lake Peipsi heeft laten zien. Als ze weer langskwamen en we wandelden hier, dan zeg ik altijd 'beste mensen, dit heb ik dankzij jullie inspiratie gedaan'. En daarom is het zo belangrijk om ook internationaal samen te werken." 

Gedurende de wandeling vertelt hij honderduit over de vele plannen die nog in dit gebied kunnen worden toegepast, hij is er nog tot op de dag van vandaag bij betrokken. "We hebben het plan om de wilgen, die anders uitgroeien tot bomen, te verzamelen en dan op de bodem van het meertje (naast het IJsselmeer) vast te leggen met natuurlijke materialen en dan krijg je een mooi paai- en opgroeigebied voor vissen, zodat ze zich kunnen schuilen voor futen en aalscholvers."

"Ik ben mede door dit project ontzettend hoopvol over de toekomst. Ik put zoveel energie uit de Koopsmanpolder, dat ik het geluk mag hebben om dit nog in mijn leven mee te maken. Als dit gebied al zoveel verandering teweegbrengt dan stemt dat positief over andere oplossingen, er is nog zoveel mogelijk."

"Hoor je trouwens de visdieven? Echt hét IJsselmeergeluid, vind ik."

Vergroenen woestijn

Roel is van plan zich na volgend jaar te richten op andere projecten, zoals; het vergroenen van de woestijn. Is hij dan niet bang dat het project in Nederland stopt? "Ik sta in contact met veel jonge mensen, niet zodat ze het op mijn manier moeten doen, maar wel om kennis over te dragen, en dan kunnen ze zelf kiezen wat ze ermee doen."

"Kijk, wat leuk, de kauwtjes zijn lekker in het zonnetje aan het drogen na de regen. Ik ga even een foto maken van al deze paarse bloemen, als je het niet erg vindt, want het is toch eigenlijk te leuk om er geen foto van te maken."