Zaten er Joodse onderduikers in Zandvoortse kerk? "Het is niet verstandig dit verhaal nog langer te vertellen"

Teun Vastenhouw neemt net afscheid van twee Duitse toeristen die hij een rondleiding heeft gegeven. Hij benadrukt het belang van de bezichtigingen. Met hun vrijwillige donaties voorzien bezoekers in het onderhoud van de protestantse kerk. ''We kunnen het geld goed gebruiken'', zegt Vastenhouw, één van de vrijwillige gidsen. Het gebouw is oud en vereist opknapwerk.  

Expeditie

Bij uitzondering heeft hij er dit keer van afgezien de bezoekers de geschiedenis van de Joodse onderduikers te vertellen. De ras-Zandvoorter vindt dat bij dat verhaal ook een bezichtiging hoort van de plek waar zij zich hebben schuilgehouden voor verraders, in de moeilijk bereikbare nok van de kerk. Dat is een hele expeditie en de Duitse gasten hadden haast, dus is het er niet van gekomen. 

Wie wél de tijd neemt, gaat Vastenhouw graag voor op de ladders naar de zolder om te laten zien waar 'zes à zeven' Joodse onderduikers onder wie twee kinderen tussen een half jaar en driekwart jaar hebben gebivakkeerd. Vastenhouw: ''Het eerste wat mensen mij altijd vragen, is hoe de onderduikers het deden met poepen en piesen. Nou, dat ging met een emmertje dat omhoog werd getakeld. Zo deden ze het ook met het eten. En het moest allemaal heel stilletjes gebeuren, want het was hier enorm gehorig. Ze moesten muisstil zijn, anders zouden de Duitsers ze hebben ontdekt. Gelukkig is dat nooit gebeurd, dankzij Zandvoorters waarschijnlijk die ze elke dag eten zijn komen brengen en hun mond hebben gehouden.''

Het verhaal maakt indruk op de mensen, weet hij. Onlangs nog kreeg hij er een groepje Zandvoortse geïnteresseerden mee stil, van wie enkelen zich afvroegen waarom zij deze geschiedenis niet kennen. Het verhaal van Joden die zich in de nok van een kerk verstopten om te voorkomen dat ze naar een concentratiekamp zouden worden gedeporteerd, zou het zeker in de badplaats met zijn dubieuze oorlogsverleden tot legende hebben geschopt. Het zou per slot van rekening een lichtpunt in de duistere WOII-geschiedenis van Zandvoort zijn geweest.

Anton Mussert

Zandvoort had voor de Tweede Wereldoorlog een omvangrijke Joodse gemeenschap, maar telde ook veel leden van de NSB (Nationaal Socialistische Beweging). Bij de Provinciale Statenverkiezingen van 1935 stemde een kwart van de Zandvoorters op NSB-leider Anton Mussert, drie keer zo veel als het landelijk gemiddelde. De kustplaats was één van de eerste vijf Nederlandse gemeenschappen die in de oorlog 'jodenvrij' was verklaard, niet in het minst dankzij Nederlands verraders. Van de 550 opgepakte Joden zijn er 308 omgekomen, merendeels in de concentratiekampen. 

Vastenhouw kent de donkere reputatie van de plaats waar hij geboren en getogen is. Toch gelooft hij in het verhaal dat Zandvoorters enkele Joden op zolder van de kerk in leven hebben gehouden. Ook John Vrijhof, dominee sinds 2019, acht het niet uitgesloten dat er Zandvoorters zijn geweest die het voor hun Joodse plaatsgenoten hebben opgenomen. ''Er was best verzet in Zandvoort. Van dominee Tromp bijvoorbeeld is bekend dat hij zeer anti-Duits zou zijn geweest.'' Teunard van der Linden, voormalig dominee in Zandvoort, deed afgelopen jaren uitgebreid onderzoek naar de namen van de vermoorde Joodse Zandvoorters. 

Is er bewijs voor dit verhaal? 

Vastenhouw: ''Nee, er is geen hard bewijs, er zijn geen nabestaanden en er staat ook niks op papier. Maar het is iets dat al heel lang rondzingt, een heel hardnekkig gerucht in Zandvoort.''

Van der Linden: ''We weten het niet zeker, het zou best uit een dikke duim gezogen kunnen zijn, een verhaal dat steeds maar weer is doorverteld zonder dat het is gecontroleerd." 

Waarom wordt dan toch dit verhaal verteld tijdens de rondleidingen?

Vastenhouw: ''Omdat ik denk dat het wél waar is. Ik heb het een jaar of tien geleden gehoord van Jaap Kerkman, een bekende Zandvoorter die in de onderhoudsploeg van de kerk zat. En een plaatselijke dokter heeft het verhaal bevestigd. Helaas kunnen we ze het niet meer vragen, want ze zijn overleden. Het waren zeker geen types die de boel belazerden, dus ik heb geen enkele reden om aan te nemen dat het verhaal niet klopt.''

Dit is geen verhaal om je voor te schamen. Sterker, de reputatie van Zandvoort zou ermee kunnen worden opgepoetst. Vreemd dat het dan nooit in brede kring bekend is geworden.

Vastenhouw: ''Alles moest in het geheim gebeuren. Hoe minder mensen het wisten, des te beter. Ermee te koop lopen was gevaarlijk. Misschien dat het daardoor nooit bekend is geworden. Ik hoop dat ik nog mag meemaken dat zich alsnog nabestaanden melden. Dat zou geweldig zijn.''

Is het niet gek dat op de plek waar ze onderduikers hebben gezeten geen enkel spoor van hun aanwezigheid is gevonden?

Vastenhouw: ''Ja, dat zou je kunnen zeggen. Er is niets van kleding gevonden, ook is er niks in de houten balken gekerfd.''

Heeft Jaap Kerkman u verteld hoe het met de onderduikers is afgelopen?

''Ze zouden uiteindelijk naar Halfweg zijn gebracht en vandaar met de boot naar Amsterdam zijn gesmokkeld.'' 

Hoewel er geen enkel bewijs voor blijkt te zijn, blijft u dit verhaal tijdens rondleidingen vertellen?

Vastenhouw: ''Ja, ik doe het nu een jaar of zes en zie geen reden het ermee te stoppen.''

Die reden is dat er geen bewijs is.

Vastenhouw: ''Toch geloof ik in het verhaal. Nogmaals, ik ben niet voorgelogen.''