Waarom de naam Lucebert volgens deze Bergense historicus nooit mag worden uitgewist

Het JOBA vraagt gemeenten de Lucebertschool in Bergen een andere naam te geven, het gedenkbeeld op het Plein in Bergen weg te halen en een passage uit een gedicht op het Alkmaarse stadskantoor te verwijderen.

Lucebert, de pseudoniem van de Amsterdamse Lubertus Jacobus Swaanswijk, was dichter en schilder. Hij woonde jarenlang met zijn gezin in Bergen en werd gezien als de voorman van de beweging van de Vijftigers, een progressieve groep naoorlogse dichters en kunstenaars.

Hij was niet alleen een van de meest invloedrijke Nederlandse dichters van de twintigste eeuw - bekend van de zin: "Alles van waarde is weerloos", maar in zijn jeugd ook een groot nazi-sympathisant.

Schokkende brieven

Na een biografie uit 2018 van Wim Hazeu, met schokkende citaten uit de briefwisseling met jeugdvriendin Tiny Koppijn, werd pas duidelijk hoe groot zijn fascinatie voor het Nazi-gedachtegoed werkelijk was.

Grootheden van vroeger staan tegenwoordig ter discussie. Door welke bril moeten we het levenswerk van Lucebert bekijken, nu we weten van de fascistische ideeën uit zijn jeugd?

Journalist Frits Barend pleitte er vanmorgen op NH Radio voor dat gemeenten afstand nemen van zijn naam.

"Hij was ontzettend geliefd in Nederland, maar toen kwam naar buiten dat hij zich in 1943 vrijwillig had aangemeld voor de Duitse Arbeitseinsatz. Hij was toen 19, een jeugdzonde misschien, maar toen waren de jodenvervolgingen alom bekend. Wie zich met die kennis nog steeds vrijwillig aanmeldt en ondertussen brieven naar zijn jeugdvriendin ondertekent met: Sieg Heil, is overtuigd Nazi."

Vrije wil

De brieven naar zijn jeugdvriendin Tiny Koppijn, schreef hij in Duitsland. Ze onthulden dat de dichter, toen nog Lubertus Jacobus Swaanswijk niet tegen zijn wil was opgeroepen voor de Arbeitseinsatz, maar dat hij zich uit vrije wil had aangemeld.

"Na die biografie is pas naar buiten gekomen wat hij allemaal heeft geschreven. In kleine kring wist men ervan, maar voor het grote publiek was het een schok. Hij heeft er nooit over gesproken, omdat hij het denk ik zelf eigenlijk ook een schande vond. Als hij er open over was geweest, had nooit iemand een school of straat naar hem vernoemd."

'Politieke zaak'

Barend noemt het 'treurig' dat een Joodse organisatie zich hier na vier jaar stilte weer druk om moet maken. "Ik vind dit een zaak van de gemeenten en de politiek. Volgens Lucebert waren joden het kwaad in de wereld. Jeugdzonde of niet, je gaat geen straat of school naar zo iemand vernoemen. Ik zou mijn kind niet op een Lucebertschool willen zetten."

Tekst gaat verder.

Maar de dichter en kunstenaar een overtuigd Nazi noemen, gaat volgens de Bergense historicus Frits David Zeiler te ver. "In zijn jongere jaren was hij een tijdlang zoekende, maar uit zijn brieven valt niet op te maken dat hij antisemiet was. Wel dat hij een ideologie aanhing waarin hij stekeblind was voor de consequenties. Hij is een leven lang gebukt gegaan onder die fouten en durfde er alleen in intieme kring over te praten. We moeten zijn naam niet dertig jaar na zijn dood gaan neerhalen om een jeugdzonde."

'Volslagen onzin'

Hij vindt het zelf dan ook 'volslagen onzin' om de naam van de Lucebertschool aan te passen. "Het verbannen of verbranden van boeken en kunst is een methode die kwade regimes gebruiken om mensen uit de geschiedenis te schrijven. We moeten onze geschiedenis niet uitwissen omdat iemand met de kennis van nu een beetje of heel 'fout' was. De geschiedenis is niet zwart-wit, dus met die bril moeten we het ook niet bekijken."

In alle kritiek op de dichter ontbreekt vaak de nuance, vindt de historicus. De Arbeitseinsatz was namelijk een wettelijke verplichting, waarbij jonge mannen uit bezette gebieden het werk deden van Duitse mannen die zelf in het leger zaten. Wie weigerde, kon straf verwachten. "Niet alleen Lucebert, maar heel veel mensen zijn in 1943 naar Duitsland gegaan om te werken. Het merendeel deed dat echt niet vrijwillig. Hij is dan misschien niet van zijn bed gelicht, maar hij heeft gereageerd op een verplichte oproep in een uitzichtloze situatie. Ging je er tegenin? Dan werd je in je nek gegrepen."

Invloed van Tiny

Er bestaan vermoedens dat de Duitse censuur heeft bijgedragen aan zijn woordkeuze in de brieven. Het postverkeer werd door de Duitsers grondig nagekeken. Om de briefwisselingen tussen Lucebert en zijn jeugdvriendin beter te begrijpen, deed Graa Boomsma vorig jaar onderzoek naar Tiny Koppijn en haar invloed op zijn gedachtegoed.

Volgens Boomsma is er een broodnodige nuance in het verhaal aan te brengen. Namelijk dat het gedachtegoed meer bij Koppijn vandaan leek te komen. Lucebert lijkt volgens de onderzoeker meer op een hopeloze romanticus van 19, die in haar een soort muze zag. 'Lucebert heeft Tiny veel meer naar de mond gepraat en geprovoceerd dan ik dacht na de eenduidige biografie van Hazeu', stelt hij in zijn conclusie.

Tekst gaat verder.

Feit blijft dat Lucebert in zijn brieven termen gebruikte als 'machtjoden', een 'negercultuur' en 'onze Führer'. "Hij lijkt even op het verkeerde paard te hebben gewed, maar we moeten ook kijken naar het totaalplaatje van zijn leven. In zijn werk heeft hij ook iets totaal anders laten zien. Hij schreef bijvoorbeeld ook een liefdesbrief aan onze gemartelde bruid Indonesië, een felle aanklacht tegen Nederlands-Indië."

Andere tijden

Ook Zeiler leerde op de lagere school dat de mens is verdeeld in rassen. "Er werden in die tijd allerlei antropologische onderzoeken gedaan. Dat sommige rassen het verder brachten dan andere was in die tijd algemeen gedachtegoed. In die context moet je het ook terugzien. Al die maatschappelijke factoren spelen ook een rol. Tegenwoordig verbinden we moslims met terrorisme: dat soort redeneringen zitten altijd in de maatschappij."

Voor de historicus blijft Lucebert dan ook de keizer van de Vijftigers. "Het zijn walgelijke brieven, maar hij heeft er later op een grootse manier afstand van gedaan. De onderscheiden dichter Gerrit Achterberg heeft zijn hospita vermoord en haar 16-jarige dochter aangerand. Zijn boeken verbranden we toch ook niet?"