Het is misschien wel het belangrijkste verkiezingsthema: stikstof. De provincies moeten deze zomer hun plannen af hebben om de stikstofdoelen van het kabinet te halen. Kan de uitkomst van de verkiezingen nog iets veranderen aan het stikstofbeleid? De NOS sprak hierover met met juridische en ecologische experts.
Niet elk provinciebestuur staat te springen om in 2030 de uitstoot zodanig te verminderen dat zo'n driekwart van de beschermde natuur niet meer te veel stikstof over zich heen krijgt. Dat heeft te maken met de pijnlijke keuzes over boerenbedrijven die daarvoor nodig zijn. Toch zijn alle provincies plannen aan het maken voor minder stikstofuitstoot in 2030, die ze in de zomer moeten inleveren bij minister Van der Wal (Natuur en Stikstof).
Als de peilingen enigszins overeenkomen met de verkiezingsuitslag, zien de Statenzalen er straks heel anders uit. Volgens de peilingen gaan er straks in veel provincies veel zetels naar volksvertegenwoordigers die kritisch zijn op het stikstofbeleid. Zelfs VVD en CDA, de partijen die het stikstofbeleid landelijk hebben afgesproken, hebben in meerdere provincies hun bedenkingen.
Stikstofmoeras
Maar wat kunnen die partijen straks met hun zetels in de Provinciale Staten? Als er na de verkiezingen een nieuwe politieke wind waait in de provinciehuizen, kunnen ze de stikstofaanpak op zijn minst vertragen, zeggen experts.
Alleen: hoe langer de aanpak van het stikstofprobleem wordt uitgesteld, hoe langer de problemen met vergunningverlening blijven bestaan, zegt universitair hoofddocent omgevingsrecht Ralph Frins (Tilburg University). "Daarvoor moeten eerst de uitstoot en neerslag van stikstof fors omlaag en de natuurkwaliteit verbeterd. Hoe langer je wacht met het treffen van maatregelen, hoe langer je in het stikstofmoeras blijft."
Zo besloot het provinciebestuur van Noord-Brabant eerder deze maand om voorlopig helemaal geen vergunningen meer af te geven voor activiteiten die tot extra stikstofneerslag leiden in door stikstof overbelaste natuur. Uit onderzoek bleek namelijk dat het met die natuur te slecht gaat om meer stikstofneerslag toe te staan. Maar ook andere provincies verlenen nauwelijks nieuwe vergunningen, terwijl de ambities op het gebied van bijvoorbeeld woningbouw, infrastructuur en duurzame energie hoog zijn.
Als provincies aan grove taakverwaarlozing doen, kan de minister het roer overnemen.
Provincies kunnen ook weigeren om het landelijke beleid uit te voeren. Maar dan zal minister Van der Wal het roer van de provincies overnemen, heeft ze al aangekondigd. De minister heeft daar verschillende opties voor, zegt universitair docent bestuurs- en omgevingsrecht Rogier Kegge (Universiteit Leiden).
Zo staat in de wet dat Van der Wal zelf de plannen van de provincie kan vaststellen als die onvoldoende zijn. "Maar dan is de vraag: gaan ze het uitvoeren? In het staatsrecht hebben we daar een paardenmiddel voor: de 'indeplaatsstelling'. Als provincies aan grove taakverwaarlozing doen, kan de minister het roer overnemen."
Het buitenspel zetten van een provincie is wel ingewikkeld. "Het kan niet als de provincie het nét anders doet dan de minister wil. Alleen als de provincie echt weigert, kan de minister dit doen", zegt Kegge. "Dat is moeilijk om vast te stellen en is niet vaak gebeurd in de geschiedenis." Ook kost het veel tijd voordat een minister een provincie kan dwingen om het stikstofbeleid uit te voeren.
Geen meerderheid
De verkiezingen gaan niet alleen over de provincies. De uitslag leidt ook tot een nieuwe Eerste Kamer. En de zetelverdeling daar is belangrijk voor het kabinet, dat de stikstofwet wil aanpassen. In de huidige stikstofwet staat nog dat 74 procent van de stikstofgevoelige natuur in 2035 niet meer te veel stikstof over zich heen mag krijgen. Het kabinet wil die deadline vervroegen naar 2030.
Voor zo'n aanpassing van de wet is naar verwachting een meerderheid in de Tweede Kamer. Dan komt de Eerste Kamer om de hoek kijken, die na de verkiezingen van samenstelling verandert. Het kabinet heeft daar nu geen meerderheid en moet dus op zoek naar steun voor zijn plannen.
Weinig kans in rechtszaken
Maar het kabinet wil de deadline niet voor niets vervroegen. De overheid krijgt in rechtszaken van milieuorganisaties telkens ongelijk, omdat het overschot aan stikstofneerslag op beschermde natuur blijft bestaan. In sommige gebieden dreigt de natuur onherstelbaar beschadigd te raken als vermindering van stikstofneerslag nog lang op zich laat wachten, blijkt uit verschillende rapporten.
Die ecologische problemen staan bijvoorbeeld het bouwen van woningen, aanleggen van wegen en verduurzaming van industrie in de weg, hoewel de extra stikstofneerslag van die activiteiten vaak beperkt is.
Of de politieke werkelijkheid nu verandert of niet: de juridische werkelijkheid blijft hetzelfde, zeggen experts. Veel beschermde natuur krijgt te veel stikstof over zich heen en daardoor raakt de natuur beschadigd. Volgens Europese natuurbeschermingsregels moeten Natura 2000-gebieden worden beschermd. Zo lang dat niet gebeurt heeft de overheid weinig kans in rechtszaken en blijft het moeilijk om vergunningen te verlenen.