In Haarlem markeren steeds meer Stolpersteine de huizen van gedeporteerde en vermoorde Joodse, Roma en Sinti bewoners. De documentaire Struikelen om niet te vergeten laat zien hoe deze kleine stenen het herdenken levend houden - en een bredere beweging in gang zetten. "Het is een steentje in de vijver."
In een rustige Haarlemse straat, bij nummer 8, glinsteren vier steentjes met messing plaatje in de zon. Geja, die hier om de hoek woont, loopt er wekelijks langs.
Het zijn Stolpersteine – letterlijk ‘struikelstenen’. Kleine gedenkstenen die voor de huizen van Joodse, Roma en Sinti slachtoffers van de Holocaust worden gelegd. "Het is niet alleen een herinnering, maar ook een oproep om nooit te vergeten", zegt documentairemaker Geja Sikma.
De documentaire Struikelen om niet te vergeten, waarvan vanavond deel 1 op TV NH wordt vertoond, laat zien hoe de tachtiger Reini Elkerbout vijf jaar geleden het initiatief nam om álle slachtoffers van de holocaust uit Haarlem een struikelsteen te geven. In de tweedelige serie vertellen nabestaanden en getuigen van razzia's hun verhaal, maar komen ook de persoonlijk betrokkenheid van vrijwilligers en huidige bewoners van de 'Joodse adressen' aan bod.
(Tekst loopt door onder de foto)
De NH-verslaggever was erbij toen in 2022 de eerste struikelsteen in haar woonplaats werd gelegd, en volgde de leggingen op de voet. Ze ontdekte iets bijzonders in 'haar' Haarlem: "Dit zijn niet zomaar leggingen, dit is een groeiende beweging. Het is een steentje in de vijver."
Een naam, een gezicht, een verhaal
In vergelijking met veel andere steden, gebeurt in Haarlem volgens Geja iets bijzonders. Bij elke legging wordt een ceremonie gehouden. De stichting begon met een handjevol mensen, maar is inmiddels uitgegroeid tot een grote groep vrijwilligers.
Geja: "Nabestaanden worden opgespoord, vrijwilligers graven in archieven op zoek naar verhalen en herinneringen, scholen en buurtbewoners worden erbij betrokken." En zo krijgt elke steen een naam, een gezicht, een verhaal.
NSB-burgemeester
Haarlem heeft een pijnlijk verleden als het gaat om de Jodenvervolging in de Tweede Wereldoorlog. De stad had een fanatieke NSB-burgemeester, Simon Plekker. Als eerste stad in Nederland liet hij de Jodenster invoeren en ook de eerste stad die anti-Joodse maatregelen doorvoerde. Op Amsterdam na, is het aantal gedeporteerde joden, Sinti en Roma uit Haarlem het hoogst: 733 Haarlemmers.
"Dat ook die kinderen in Auschwitz zijn omgebracht. Ik kan het mij nog steeds niet voorstellen"
Voor al deze vermoorde mensen komt er een struikelsteen. Zo ook voor het gezin À Cohen, aan het Veenbergplein, nummer 8. Toen de stenen een jaar geleden werden gelegd, werd er tijdens de ceremonie een oude familiefilm vertoond.
Tastbaar
Op zwart-witbeeld zag je twee kleine kinderen spelen: Gretha en Paula. Geja: "Het huis, de tuin, het is identiek aan mijn huis nu. Ik heb in die tuin gestaan. Die meisjes zijn in Auschwitz omgebracht. Ik kan het mij nog steeds niet voorstellen."
Het struikelstenenproject werd zo ook voor haar ineens tastbaar. "Dit is niet een ver verleden, dit zijn buurkinderen die hier gewoon hadden kunnen opgroeien."
(Tekst loopt door onder de verwijzing)
Verleden in het heden
De boodschap dat het verleden doorwerkt in het heden, is precies datgeen dat Geja in haar documentaire hoopt te vatten. Het is volgens haar een document dat de vraag stelt: "Hoe Haarlemmers niet alleen kijkt naar wat is gebeurd, maar zich ook afvraagt: wat doen we er nu mee?"
"Je bent pas dood als je naam niet meer genoemd wordt", zegt een oud-Joods gezegde. De struikelstenen belichamen dit principe: zolang de namen van de slachtoffers worden uitgesproken, blijven ze bestaan. Geja: "Ik weet, net als iedereen, hoe het voelt iemand te verliezen en de naam te blijven noemen. Zolang je over iemand blijft praten, is diegene nooit helemaal weg."
Geja hoopt met haar documentaire een inkijk te geven in de drijvende krachten achter de stenen: de vrijwilligers, scholen, donateurs en betrokken bewoners. Want, zo besluit ze, "soms hoef je maar te struikelen om anders te leren kijken."
(Tekst loopt door onder de foto)
'Enorme steun'
Tijdens een première vrijdagavond voor de geïnterviewden en andere betrokkenen bij het project, voelen de vrijwilligers, nabestaanden en huidige bewoners van de 'Joodse huizen' zich gezien en gehoord.
Initiatiefnemer Reini Elkerbout kan na direct na de vertoning de zaal van het Noord-Hollands Archief aan de Jansstraat haar enthousiasme amper bedwingen. "Geweldig. Dit is voor ons een enorme steun."
Reini heeft als kleuter haar Joodse moeder verloren in de Tweede Wereldoorlog. Ondertussen is ze 86 jaar en weet dat het nog wel zeven jaar gaat duren voordat alle struikelstenen in de stoepen van de stad ligt.
'Geschiedenis komt boven'
Dat het project ook z'n positieve effect heeft op de nabestaanden, ziet ze aan de broers Ben en Ron van Gelderen. "Hoe zij nu in de documentaire vertellen hoe ze eindelijk meer weten over de geschiedenis van hun vader, die als enige van zijn gezin de oorlog overleefde, dat is zo mooi."
Want zoals Reini in de film zegt: "Het is onvermijdelijk, nu komt de geschiedenis naar boven. Waar in veel Joodse families niet of nauwelijks gesproken werd over dat wat er gebeurd is, moeten ze, en ik ook, het nu wel aangaan."
De documentaire Struikelen om niet te vergeten volgt het Struikelstenenproject in Haarlem. 733 stenen herinneren aan Joodse, Sinti en Roma slachtoffers van de Holocaust.
De film toont hoe het project meer is dan een herdenking. Het verbindt mensen en creëert bewustzijn over het belang van herinneren.
Struikelen om niet te vergeten is te zien in twee delen op TV NH, op zondag 2 en 9 februari om 17:10 uur, met nog een paar herhalingen op de avond.
Later zal de documentaire in zijn geheel te zien zijn via het YouTube-kanaal van NH Nieuws.
Deze productie van NH Media is mede tot stand gekomen met steun van het Haarlems Mediafonds.