In het programma De Verdwenen Stad gaan we iedere keer naar een andere plek in Haarlem om te kijken hoe die in de loop van de tijd is veranderd. In deze aflevering brengen we een bezoek aan het Frans Hals Museum. Deze keer niet voor de bijzondere kunstcollectie, maar vanwege de oorspronkelijke functie van het gebouw: het onderbrengen van de oude mannen van de stad.
We gaan terug naar het begin van de zeventiende eeuw. In 1609 werd op het Groot Heiligland een gebouw neergezet dat speciaal was bedoeld om de oude mannen van de stad onderdak te bieden. De toegangspoort van wat nu het Frans Hals Museum is, was ooit de toegang tot het Oudemannenhuis. Er zijn ook nu nog verwijzingen naar die tijd. Bovenop de gevel staat bijvoorbeeld een beeld van een oude man.
"Er wordt gezegd dat een van de eerste bewoners van het Oudemannenhuis hiervoor model heeft gestaan", weet Marrigje Rikken ons te vertellen. Zij is hoofd collecties en tentoonstellingen bij het Frans Hals Museum. "Daaronder zie je ook het wapen met twee stokken voor de oude mannen."
Om de bouw van het Oudemannenhuis te kunnen bekostigen is er een loterij geweest. Ook de Rederijkerskamers van Haarlem droegen hun steentje bij door voorstellingen te geven.
Rikken: "Uiteindelijk heeft dat 55.000 gulden opgeleverd, een enorm bedrag in die tijd."
Binnentuin
Met Marrigje Rikken lopen we naar binnen en komen we in de binnentuin van het huis. Aan beide kanten waren de zijvleugels met de huisjes voor de oude mannen. "Met een overdekte galerij, zodat je met regen toch droog aan de overkant kon komen."
Tekst gaat door onder de foto
De zijvleugels van het museum bestaan nu uit een serie kleine zalen. Ooit bestond één zo'n zaaltje uit twee vertrekken. In één zo'n vertrek zaten twee mannen. Voor meer dan twee bedden en een tafel met stoelen was er nauwelijks ruimte.
"Er waren natuurlijk wel gemeenschappelijke ruimtes", vertelt Marrigje Rikken. "Er was een gemeenschappelijke eetzaal. Dus ze hoefden hier niet zoveel meer te doen dan te slapen. En af en toe hier te zitten als ze even niet in gezelschap van anderen wilden zijn." In totaal bood het huis onderdak aan zestig mannen.
In het begin kon je niet kiezen met wie je op de kamer kwam. Later kwam die mogelijkheid er wel, maar dan moest je daar wel voor betalen. Voor een extra bedrag kon je zelfs in je eentje worden geplaatst.
Tekst gaat door onder de foto
Regenten
Voor de regenten, gegoede burgers die hier vrijwilligerswerk met aanzien deden, waren de vertrekken groter. Dat laat Rikken ons zien. "Er zijn twee regentenkamers. De grootste van de twee was voor de mannelijke regenten. Er waren meer mannelijke regenten dan vrouwelijke. Dat verklaart ook een beetje het verschil in grootte. Zij zorgden voor het reilen en zijlen van het Oudemannenhuis. De mannen zorgden voor de financiën en de vrouwen zorgden ervoor dat het huishouden gesmeerd liep."
Frans Hals
De regenten lieten zich graag portretteren. "We weten ook vrij goed wie de regenten waren op welk moment. Dat wisselde, elke paar jaar kwamen er weer nieuwe regenten. Er werd dus om de paar jaar een nieuw regentenstuk gemaakt. In 1664 heeft Frans Hals de regenten en de regentessen van het Oudemannenhuis geschilderd, speciaal voor deze twee ruimtes."
De schilderijen hangen weliswaar in het gebouw, maar niet meer op de plek waarvoor ze waren bedoeld. "Aan het hele gebouw is natuurlijk van alles gebeurd. In deze regentenkamer is een nieuwe schouw gezet en nieuwe betimmering van later tijd. Het waren schouwstukken, dus ze kunnen niet meer op hun oorspronkelijke plek hangen."
Tekst gaar door onder de foto
De regenten van Hals hangen nu in een grotere zaal aan de andere kant van het museum. De regenten en de regentessen zijn naast elkaar geplaatst. De vrouwen kijken ons streng aan. "Ja, dat wordt wel vaker gezegd. Wat ik er zo goed aan vind, is dat ze ook echt als oude vrouwen zijn geschilderd. Niet per se mooier dan ze waren. Dat je hun levenservaring op hun gezichten terug kunt zien. Of hier tucht heerste, volgens mij viel dat wel mee. Dat ben ik in de bronnen niet tegengekomen."
Tekst gaat door onder de foto
Op het andere regentenstuk is een man te zien over wie al langer een discussie gaat: is hij dronken of is er misschien iets anders met hem aan de hand?
Er is wel door artsen gesuggereerd dat deze persoon misschien wel een gedeeltelijke gezichtsverlamming had. Wat eigenlijk betekent hoe goed Frans Hals hem wist te treffen zoals hij was. En dat was natuurlijk wel iets in de zeventiende eeuw, ouderdom kwam toen meer met gebreken dan nu. Nu is ons zorgstelsel heel anders. Het bereiken van een hoge leeftijd was niet voor iedereen weggelegd. En het bereiken van een hoge leeftijd in goede gezondheid was natuurlijk nog weer iets anders. Daarom waren die oudemannenhuizen ook zo belangrijk, want het waren natuurlijk ook vaak hulpbehoevende oude mannen.
Na tweehonderd jaar hield het Oudemannenhuis op te bestaan. Er kwamen steeds meer geldproblemen en de mannen verhuisden naar het Proveniershuis in de Grote Houtstraat. Na een grondige verbouwing werd het huidige museum een opvangplek voor Haarlemse wezen.
Kijk hier voor meer afleveringen van De Verdwenen Stad Haarlem.
Download de app
🔔 Blijf op de hoogte van nieuws uit jouw regio, download de gratis NH Nieuws-app.
