De Verdwenen Stad Haarlem: hoe Enschedé dé specialist werd in het drukken van geld

Drukkerij Johan Enschedé is een begrip in Haarlem sinds 1703. De langste tijd zat het bedrijf aan het Klokhuisplein. Hier hebben we ook afgesproken met oud-financieel directeur Johan Slinger. Hij kan ons alles vertellen over de drukkerij.

"Het huis op de hoek is pas verworven in 1890, dat was een winkel in huishoudelijke artikelen. Daarnaast, het huis in de Damstraat, was het huis van de familie Enschedé. Vanaf 1761 hebben daar zes generaties gewoond."

In de loop der tijd breidde de drukkerij haar activiteiten telkens uit en werden er steeds panden bijgekocht, omdat er extra ruimte nodig was. Dat ging zo door, totdat de drukkerij een belangrijk obstakel op haar weg vond: het Concertgebouw. "We waren goede buren, hoor", zegt Slinger, "maar eigenlijk zat het Concertgebouw ons in de weg. Dat heeft uiteindelijk geleid tot de zogenaamde Sprong over het Spaarne, waarbij we het hele bedrijf begin jaren negentig in de Waarderpolder hebben gevestigd. "  

Tekst gaat verder onder de foto. 

Simpel drukwerk

Enschedé begon als een drukkerij voor simpel drukwerk, maar groeide uit tot dé specialist op het gebied van bankbiljetten, postzegels en waardepapieren. Dat laatste had Isaac Enschedé natuurlijk nooit kunnen bedenken toen hij de drukkerij in het begin van de achttiende eeuw startte. In het Noord-Hollands Archief wordt nog een mooi document tentoongesteld waarin te zien is dat Isaac zich heeft laten inschrijven in het boekdrukkersgilde. Al vrij snel komt zijn zoon Johannes bij hem in de leer.

Van de Wiel: "Als Johannes wat ouder is, wordt hij ook compagnon en gaan ze samen steeds meer doen. Het is vooral Johannes die daar de drijvende kracht achter is. Die had, volgens mij, wat meer zakelijk inzicht."

Tekst gaat verder onder de foto. 

Wagenpoort

Met Johan Slinger vervolgen we onze zoektocht naar wat ooit de oude drukkerij is geweest.

"Het personeel moest naar binnen door de Wagenpoort. Dat was het onderscheid: de chefs en de directie mochten naar binnen op Klokhuisplein 5. Het 'gewone personeel', ik vind dat een rotwoord, ging allemaal door de Wagenpoort, want daar moest je de bedrijfspolitie passeren."

Van de productiehallen is het meeste gesloopt, maar het gebouw waar Slinger werkte en het voormalige woonhuis zijn nog redelijk intact. Hier is nu een hotel en een restaurant gevestigd. 

Muziekschrift

Een Duitse stempelsnijder, Johann-Michael Fleischmann (1707-1768), speelde een belangrijke rol in de technische ontwikkelingen bij de drukkerij.

"Hij ontwierp en sneed op een soort ZZP-basis heel veel letters voor Enschedé", vertelt Van de Wiel. "Hij maakte op een gegeven moment een muziekschrift. Dat was een zetbaar muziekschrift. Dat betekent dat je al die noten in een raamwerk kan zetten en er ook tekst bij kan zetten. Daarvoor, als je noten wilde afdrukken, moest je graveren op een etsplaat. Als er dan een foutje in zat, moest je opnieuw beginnen."

De drukkerij is zo trots op dit unieke muziekschrift dat ze besluiten het niet door te verkopen aan andere drukkerijen. Deze beslissing zou 35 jaar later, als de Fransen Nederland zijn binnengevallen, erg goed uitpakken. De Fransen willen namelijk waardepapieren hebben die niet na te maken zijn. En hier ziet de drukkerij haar kans.

Tekst gaat verder onder de foto. 

Van de Wiel: "Als je dat muziekschrift op een andere manier arrangeert, dan krijg je een bepaalde sierrand. Niemand anders kan dat maken, want niemand heeft dat muziekschrift. Dat is eigenlijk de eerste keer dat er een beveiligd drukwerk werd gemaakt. Na de Franse tijd, in 1814, wordt de Nederlandse Bank opgericht, en ook die heeft een bankbiljet nodig. Iets wat niet na te maken is, maar wel een som geld claimt waard te zijn. In het eerste Nederlandse bankbiljet, het Roodborstje, zitten wel veertien verschillende lettertypen verwerkt."

Zo werd Enschede dus een specialist in het maken van bankbiljetten.  

'Vervalsers zitten niet stil'

Maar met alleen een muziekschrift en veertien verschillende lettertypen red je het uiteindelijk niet, want ook de vervalsers zitten niet stil. Op een drukkersrol toont het archief het ontstaan van het iconische Vuurtoren-biljet.

"Dit zijn geen echte bankbiljetten", zegt Mart er voor de zekerheid maar bij, "maar hier zie je wel heel goed hoe zo'n bankbiljet tot stand komt. Dit bankbiljet wordt door kenners gezien als het allermooiste. Een topper van een bankbiljet omdat het zó ingewikkeld in elkaar zit. Het bestaat uit acht verschillende druklagen, allemaal met een zogenaamde irisdruk, dat betekent met verloop van kleuren. Zo krijg je een immens rijk biljet, met allemaal details." 

Tekst gaat verder onder de foto. 

Vergaderkamer

Ten slotte neemt Johan Slinger ons nog even mee naar de belangrijkste ruimte van de drukkerij. "Hier mocht echt niet iedereen komen", vertelt Johan Slinger. "Als de Nederlandse bank hier kwam, werden ze ontvangen in deze kamer."

Nu staan we in een van de zalen van het restaurant tussen de gedekte eettafels, maar toen stond er een lange grote vergadertafel in het midden. "Daar moet je je niet al te veel van voorstellen. Het was een eettafel geweest van de familie. Die was doorgezaagd en daar hadden ze twee ordinaire planken tussen gezet. Er lag wel een prachtig kleed over. Ook de veren van de stoelen kwamen bijna door het pluche heen, maar de directie bleef er graag op zitten. Deze kamers zijn redelijk intact gebleven, dat moet ik er wel bij zeggen."

Tekst gaat door onder de foto. 

Op het Klokhuisplein zit nu dus een restaurant annex hotel. Een deel van de andere gebouwen is gesloopt om plaats te maken voor het gerechtsgebouw De Appelaar.

Kijk hier voor meer afleveringen van De Verdwenen Stad Haarlem. Een eerdere reeks over Amsterdam is hier terug te kijken