De oorlog in Haarlem in beeld en kleur: "Kleurenfoto's spreken veel meer tot de verbeelding"

Op een zonnige vrijdagmiddag treffen we Lise Koning achter een laptop in het café van het Noord-Hollands Archief. Ze heeft 'chatdienst'. Via deze chatfunctie van het archief kunnen mensen vragen stellen over de archiefstukken die ze raadplegen, of advies vragen bij de start van een historische zoektocht. "We zien een toename in het gebruik ervan, mensen die benieuwd zijn naar het verleden gaan steeds meer online op historisch onderzoek uit."

Koning is al acht jaar werkzaam bij het archief. De historicus werd in 2018 uitgeroepen tot jonge historicus én jonge archivaris van het jaar. Daarnaast schreef ze, samen met NRC-journalist Wilfred Takken, recent een boek over de geschiedenis van blackface in Nederland, getiteld Zwart op wit: twee eeuwen blackface in Nederland. 

Realistisch

Colorist Jakob Lagerweij begon een paar jaar terug met het inkleuren van foto's uit de Tweede Wereldoorlog, inmiddels is hij bezig met een derde boek uit een serie van vier. Volgens hem zorgt kleur ervoor dat een gedateerde foto van meer context wordt voorzien. Als je door de archieven speurt, vind je regelmatig foto’s van matige kwaliteit die na restauratie, beeldcorrectie en inkleuring prachtig tevoorschijn komen. "Plotseling heb je dan een realistische kleurimpressie van vroeger en begint zo’n beeld opeens weer te leven."

Bij het inkleuren van de foto's probeert Lagerweij zo waarheidsgetrouw mogelijk te werk te gaan. En dat kost soms best wat tijd. "Ik probeer zoveel mogelijk dingen te achterhalen. Bij militaire uniformen ben ik bijvoorbeeld altijd op zoek naar bepaalde emblemen, om zo de juiste kleur aan het juiste uniform te koppelen."

Ook onderstaande foto's zijn ingekleurd door Lagerweij. Hiervoor raadpleegde hij zijn wereldwijde netwerk. "Ik heb in Duitsland contact gezocht met een militair historicus die alles weet van Duitse uniformen, hij heeft mij geholpen bij het juist inkleuren van alle uniformen." 

Koningin Wilhelmina op bezoek bij voetbalveld HFC (4 april 1940) 

In het Haarlem's Dagblad van 4 april 1940 valt op de voorpagina te lezen: "De Koningin in Haarlem en omgeving, voor inspectie van legeronderdelen." Nadat op 28 augustus 1939 de algemene mobilisatie van het Nederlandse leger begon, werden door heel Nederland 300.000 manschappen voorbereid op een eventuele aanval. Zo gebeurde dit ook in Haarlem. Koning: "Koningin Wilhelmina maakte in het kader van deze mobilisatie allerlei toertjes door het land. Op deze foto deed ze dat in Haarlem op het veld van de voetbalclub HFC. Het was een typische rondtocht om het moreel op te krikken."

Nationalistisch 

Volgens Koning hadden de soldaten in Haarlem en omgeving - zolang er niks gebeurde - niet veel te doen. Om de troepen in beweging te houden, liet de legerleiding groepen soldaten over straat marcheren. Zo bleven ze toch nog een beetje in het 'gevoel'. "Het is duidelijk dat er op dit moment een dreiging was, anders roep je als land niet op tot mobilisatie. Toch dachten velen dat Nederland, net als in de Eerste Wereldoorlog, neutraal zou blijven."

Koning kijkt met ontzag naar de koningin afgebeeld op de foto: "Je ziet een strijdbare koningin. Ik heb veel bewondering voor haar." Een gedachtegoed dat door veel Haarlemmers in oorlogstijd werd gedeeld, zo valt onder meer te lezen in de krant. "Ze werd met veel enthousiasme ontvangen. De toeschouwers gingen op de tribunes zitten en toen ze wegging steeg er hoerageroep op uit het publiek." Koning bevestigt en vertelt dat ook in Haarlem de naam van de koningin werd gebruikt als vorm van verzet. Zo werd er in 1941 de naam Wilhelmina in de sneeuw op het Staten Bolwerk geschreven.

Speciale taartactie voor militairen in de Koudenhorn (medio april, mei 1940) 

In het jaar 1940 viel Moederdag op zondag 12 mei. Om alle militairen een hart onder de riem te steken, had het willekeurig 1000 bonnen verstuurd onder de gemobiliseerde soldaten in Nederland. De mazzelaar die zo een bon ontving, kon die retour en ingevuld opsturen naar de Nederlandsche Banketbakkersvereeniging. Die zorgde er op haar beurt weer voor dat er op 12 mei een taart werd bezorgd bij zijn moeder, vrouw of vriendin. Ter gelegenheid bakte de bakkersvereniging één grote taart voor alle militairen en deelde deze uit in de Koudenhorn, een plek in Haarlem waar veel gemobiliseerde soldaten werden gepositioneerd.

Schieten in duinen

Koning: "Haarlem was veel te klein om gemobiliseerde soldaten op te vangen. Ze sliepen in de Koudenhorn en de Ripperda Kazerne, maar ook in gevorderde schoolgebouwen. Sommigen zelfs bij mensen in huis." Omdat er sprake was van een mobilisatie, zaten er ook ongeoefende en onopgeleide reservisten tussen de gemobiliseerde troepen. "Ze kregen een versnelde training en leerden onder meer schieten in de duinen van Bloemendaal."

Het is niet helemaal duidelijk wanneer de foto is gemaakt. Volgens Koning moet het rond april of mei 1940, vlak voor de capitulatie, zijn geweest.

Vormingsdag N.S.B en NSDAP aan het Klokhuisplein (25 november 1942) 

"De plaatsvervangende leider der N.S.B., Van Geelkerken, legde een hartstochtelijke belijdenis op leven en dood af voor het Germaansche rijk zooals dit als doel den besten uit de Germaansche naties voor oogen staat", valt er te lezen in de Haarlemsche Courant over de zogenaamde vormingsdag van de NSDAP en NSB. Op de partijdag kwamen duizenden mensen af.

Nazi-kopstukken

Koning: "Op de foto zien we vooraan in het zwarte uniform Cornelis van Geelkerken, leider van de Jeugdstorm. Hij was naast Anton Mussert één van de oprichters van de NSB" Als plaatsvervanger van Mussert was hij volgens Koning aanwezig in Haarlem op deze dag.

De tweede van rechts, herkenbaar aan de nazigroet, is nazi-officier Fritz Schmidt. "Hij was één van de drie grote mannen die het bestuur van Nederland overnam tijdens de bezetting. Zijn voornaamste taak was om het gedachtegoed in Nederland te nazificeren."

De man in zwart uniform en als vierde van links, is de burgemeester van Haarlem, Simon Plekker. De overtuigde NSB'er werd in de volksmond ook wel 'slaap lekker' genoemd, verwijzend naar zijn voorletters: S. L. A.. De van oorsprong Amsterdammer werd in 1941 als burgemeester geïnstalleerd, nadat zijn voorganger Jacob van Steenwijk was ontslagen toen hij zijn sympathie uitsprak voor de Februaristaking (1941).

Synagoge

Wanneer je de foto goed bestudeert, vallen er twee dingen op. Kijk je namelijk goed, dan zie je op de achtergrond van de foto de inmiddels verdwenen synagoge van Haarlem. Volgens Koning is het zeer waarschijnlijk dat er op het moment dat de foto is gemaakt, geen diensten meer in het gebedshuis werden gehouden. "Haarlem had een trieste primeur op het gebied van het invoeren van anti-Joodse maatregelen. Als eerste in Nederland werd het joden verboden horecagelegenheden en openbare plaatsen te betreden. " Dat Haarlem op dat moment een zeer fanatieke NSB-burgemeester had, werkte hierbij niet mee.

Als je goed kijkt, is er ten tweede nog iets dat opvalt, vervolgt Koning. "In het raam van wat nu de Philharmonie is, staat een man naar de optocht te kijken. We weten niet wie hij is, of wat hij denkt. Ook het kind dat meeloopt blijft mij integreren." Volgens Lagerweij komt hier de bijkomstigheid van het inkleuren van gedateerde foto's naar voren: ""Door de toevoeging van kleur, haal je details op uit de grijze brei. Zo komen er dingen aan het licht die je in eerste instantie niet zou zien. Het voorziet een foto van veel meer informatie."