De Verdwenen Stad: een bezoek aan het Haarlem van Pieter Teyler

Het voormalige woonhuis van Pieter Teyler vinden we in de Haarlemse Damstraat, die de Grote Markt verbindt met het Spaarne. Na een ingrijpende opknapbeurt van jaren, is het huis bij het museum getrokken en voor het publiek te bezoeken.

Een groot mysterie

De persoon Pieter Teyler is eigenlijk een groot mysterie, want veel weten we niet van hem. Wat we wel van hem weten, valt te lezen in het testament dat hij naliet. "In dat testament", zegt Linda Mol van het museum, "gaf hij vijf van zijn vrienden de opdracht om met zijn erfenis een betere wereld te maken. Ze richtten een soort stichting op en deden aan armoedebestrijding, zo richtten ze Teylers Hofje op, hier in Haarlem."

Ook gingen ze aan de slag met kunst en wetenschap. Dat was eigenlijk het begin van het Teylers Museum. "Na zijn dood bouwden ze de Ovale zaal achter zijn woonhuis", vertelt Linda Mol. "Dat is die beroemde zaal met de instrumenten en die mooie stenen en die boeken. Dat was op dat moment, het opende in 1784, een groot laboratorium."

In dat laboratorium werden proeven gedaan waar het publiek bij kon zijn. Je moest dan wel een kaartje kopen. Vrij toegankelijk was het niet. 

Vijf sloten

Voor we naar buiten gaan om te kijken hoe Haarlem er ten tijde van zijn leven uitzag, neemt Linda Mol ons nog, mee naar de eerste verdieping van het woonhuis om een speciale kamer te laten zien. "Het is een soort houten kamertje, met kasten waar zijn waardepapieren inzaten. Dat stond ook in zijn testament: op het moment van zijn overlijden moest alles van waarde naar dat houten kabinet. En er moesten vijf sloten gemaakt worden op die deur. Elke directeur kreeg een sleutel. De ruimte met de waardepapieren kon alleen worden geopend als ze er alle vijf waren."

Buiten het woonhuis treffen we stadsgids Mitchell Landsberg. Praktisch voor de deur vinden we een van de drukste plekken van de stad, aan het Spaarne.

"Hier", zegt Landsberg, "was het in Teylers tijd een heel drukke plek, waar de handel Haarlem binnenkwam en verliet. Het heet het Sleepershoofd. Aan het Spaarne moet je je een bos van masten voorstellen. Alle schepen die in Haarlem moesten zijn, of in de omgeving, moesten bij de Waag, hier op de hoek, hun goederen laten wegen."

Belastingontduiking

De goederen werden met een grote kraan uit de schepen gehaald of er juist in geladen. Dan werden de goederen op sledes met paarden gestapeld en naar de Grote Markt gebracht om te worden verhandeld.  Daar dankt Sleepershoofd zijn naam aan. Landsberg: "De smeerlappen en de smeerpoetsen zorgden ervoor dat de ijzers onder de sledes werden ingesmeerd met vet opdat ze makkelijker over de straatstenen konden glijden."

In die tijd betaalde je wielenbelasting, een soort wegenbelasting, maar als je geen wielen had, hoefde je niet te betalen.

Volgens Landsberg zou Pieter Teyler, als hij nu zou terugkeren naar zijn huis, de omgeving moeiteloos terug herkennen: "Hij zou het zeker herkennen, want zoveel is er niet veranderd. De huizen zijn er nog. Zijn woonhuis is er nog. Het Sleepershoofd is er nog en het Spaarne. De wegen, de infrastructuur naar de stad toe en naar het Spaarne, zijn bijna exact hetzelfde gebleven." 

Kijk hier voor meer afleveringen van De Verdwenen Stad Haarlem.