De verdwenen stad: "Het Koloniaal Etablissement hadden we nu nooit meer gesloopt"

De Westerdoksdijk lijkt tegenwoordig in niets meer op wat het was amper vijftien jaar geleden. Op de plek waar het Koloniaal Etablissement tot 2009 stond is nu een jachthaven en waar de jachthaven was, staat nu het torenhoge Paleis van Justitie. Land en water zijn kunstmatig omgedraaid. Het Koloniaal Etablissement kwam hier in 1913. Het was bedoeld als overslag en opslag van goederen uit Indië als koffie, thee en specerijen. Als we over onze schouder kijken zien we nog het puntje van het Centraal Station. Dat was volgens architectuurhistoricus Wouter van Elburg een van de redenen om voor deze locatie te kiezen: "Het was een gebouw dat een belangrijke handelsfunctie had. Het vervoer van goederen daarnaartoe, zowel over water als over land werd steeds belangrijker. De nabijheid van treinen en het grote rangeerterrein dat hier vroeger is geweest, zullen daar zeker aan bij hebben gedragen."

Westerdok

Tot het begin van de negentiende eeuw was hier een open verbinding van het IJ, met als bijkomend probleem dat het hierdoor dichtslibte. Zand werd tegen de kades gestuwd en het water was daardoor niet diep genoeg meer voor de boten om aan te leggen. Dit probleem probeerde men op te lossen door dijken aan te leggen langs het IJ, met daarachter binnenhavens. Toen zijn het Oosterdok en het Westerdok aangelegd. Achter het Westerdok lag een grote diepe binnenhaven waarin de boten kwamen te liggen. Aan dat Westerdok werd een stuk land aangelegd, de Westerdoksdijk. Hier kwamen allerlei loodsen te staan en later ook het Koloniaal Etablissement.

Koloniaal Etablissement

Dat veel Amsterdammers niet bekend zijn met het Koloniaal Etablissement, heeft volgens Wouter van Elburg te maken met het feit dat het gebouw al heel lang die functie niet meer had. Sinds de jaren vijftig was hierin namelijk de waterpolitie gevestigd. 

"Maar het gebouw", zo vervolgt Van Elburg zijn betoog, "is wel heel kenmerkend voor de tijd waarin het is gebouwd. Het is een vroeg twintigste-eeuws gebouw in een eclectische stijl met Berlagiaanse invloeden. Dat wil zeggen: met een rijk gebruik van baksteen en natuursteen. Een beetje verwijzend naar de neo-renaissance, naar de stijlen van de late negentiende eeuw, en misschien ook wel een kleine verwijzing naar het roemruchte verleden van Nederland in de zeventiende eeuw. Dit gebouw was toch een beetje het paradepaardje van de handel. Op een plek waar veel geld werd verdiend met overslag van die goederen.  Dat zien we ook wel terug in het ontwerp. Het is heel erg rijk aangekleed, met veel bijzondere details. Dat maakte het toch wel tot een aantrekkelijk gebouw om te zien." 

Sloop

Maar aantrekkelijk of niet, in 2009 ging het Koloniaal Etablissement tegen de vlakte om plaats te maken voor het nieuwe Paleis van Justitie. Een doodzonde zouden we nu zeggen, maar toen dachten we daar heel anders over.

"Je wilt altijd genuanceerd zijn over sloop, want je kunt niet altijd alles behouden", begint historicus Hanneke Ronnes haar betoog voorzichtig, "maar in dit geval is het inderdaad heel erg zonde. Het koloniale verleden maakt een belangrijk deel uit van onze geschiedenis. Zoveel materiële herinneringen hebben we daar niet aan. Misschien wel objecten, maar minder architectuur."

Bovendien voorkomt oudbouw dat de omgeving een eentonige aanblik krijgt. Nu wordt de architectuur rond de Westerdoksdijk gedomineerd door moderne blokkendozen. 

"Behalve dat het ook echt een mooi gebouw gebouw was, mis je ook de cultuurgeschiedenis.  Ik denk dat we nu, in 2022, het nooit meer zouden hebben gesloopt.  Met name vanwege dat koloniale verleden."

Zwemmen in het IJ

Staande aan het Westerdijksdok kunnen we ons niet meer voorstellen dat hier vanaf het miden van de negentiende eeuw de eerste zwemschool van Amsterdam was gevestigd. Zeker nu het slecht weer is: met een koude wind en regen. De school kwam er om meer mensen te leren zwemmen. Nu hebben de meesten wel een zwemdiploma, maar dat was toen zeker niet het geval. Men vermeed water het liefste, zelfs badderen deed men liever niet. Het kwam nog wel eens voor dat iemand in een van de vele grachten viel en verdronk. Daar moest wat aan worden gedaan.

"Het IJ-water was toen nog hardstikke schoon", vertelt Van Elburg, "want het stond in open verbinding met de Zuiderzee."

In eerste instantie was het alleen de elite die profiteerde van de nieuwe zwem- en badinrichting.  

De zwem- en badinrichting bleef er tot het begin van twintigste eeuw. Door de industrie en het nabij gelegen rangeerterrein was de waterkwaliteit inmiddels zo gedaald dat het ongezond werd om hier te zwemmen. Vanaf dat moment zijn we binnen gaan zwemmen, in het Heiligewegbad bijvoorbeeld.

Kijk hier voor meer afleveringen van De verdwenen stad