De verdwenen stad: het gesloopte Pesthuis komt weer tot leven

Toen in de zeventiende eeuw de pestepidemie in Amsterdam op z'n hoogtepunt was, besloot het stadsbestuur dat de besmette mensen voortaan buiten de stad moesten worden opgevangen. In de jaren dertig van de zeventiende eeuw werden de pestlijders in een speciaal hiervoor gebouwd pesthuis verpleegd.

Althans, 'verpleegd' is misschien een groot woord, want veel kon er niet voor deze zieke mensen worden gedaan. Wij hebben nu de beschikking over antibiotica, maar toen hadden de mensen dat niet. De pest is een bacteriële infectieziekte die op de mens wordt overgebracht door vlooien en ratten.  Bij de mens ontwikkelt de ziekte zich in de longen of onderhuids als builen, de zogenaamde builenpest. De zieken overleden uiteindelijk door bloedvergiftiging. 

Thomas van Gulik schreef een boek over 350 jaar medische zorg in Amsterdam. "De pestepidemieën waren van de vijftiende tot en met de zeventiende eeuw. Maar in de zeventiende eeuw is Amsterdam wel heel erg geteisterd. Soms wel een aantal pestuitbraken in het jaar. Dan gingen er wel zestien-, tot twintigduizend mensen dood in de stad. Dat was al gauw een achtste van de hele bevolking van Amsterdam. Dat had enorme gevolgen voor de stad en de samenleving." 

Pesthuis

Van het voormalige Pesthuis is op de locatie zelf niets meer terug te vinden. Als je vanaf de Overtoom de Tweede Constantijn Huygensstraat inloopt, nader je vanzelf de plek waar ooit het toegangshek van het Pesthuis stond. Rechts is het Huygenscollege en links het gebouw waar ooit de afdeling oogheelkunde van het eveneens voormalige Wilhelmina Gasthuis was. 

Carrévorm

"Het Pesthuis was in een carrévorm gebouwd", legt architectuurhistoricus Feyoena Grovestins uit. "Daaromheen was een gracht en een bomenrij. De bomenrij was om alle schadelijke walmen binnenboord te houden." Om de pestlijders niet in aanraking te laten komen met de gezonde mensen, werden ze achterlangs — via de pestsloot, wat nu de Bosboom Toussaintstraat is — per boot naar het Pesthuis gebracht.

Grovestins: "Het was een echt quarantainegebouw. Je mocht er niet in als je er niets te zoeken had. En je mocht er natuurlijk ook niet uit." 

Slimme functies

Het was een voor die tijd functioneel gebouw. "Er was over nagedacht", zegt Grovestins. "Zo liepen de vloeren van de zalen een beetje naar elkaar toe, die waren belegd met tegels. Onder de vloeren waren gemetselde gewelven, waar bij het schoonmaken van de vloeren het afvalwater terecht kwam."  

Verder lagen de mannen en vrouwen gescheiden in aparte afdelingen. Elke vleugel had een grote zaal. Daar lagen de patiënten in kribben. Daglicht kwam alleen van boven en de ventilatie ook.  Boven de kribben liepen houten galerijen. Daar konden de binnenhuisvaders en -moeders kijken hoe het met de pestlijders ging, zonder met ze in contact te komen. Ze bleven op afstand." 

Buitengasthuis

Nadat de pest eind zeventiende eeuw uit de stad verdween deed het gebouw dienst als opvang van geesteszieken. Daarna ging het Pesthuis het Buitengasthuis heten, totdat het uiteindelijk in 1930 tegen de vlakte ging.

Kijk hier voor meer afleveringen van De verdwenen stad