De verdwenen stad: in de Jan Hanzenstraat maak je een reis door de tijd

De Jan Hanzenstraat kent een lange geschiedenis, de straatnaam dateert nog uit de zestiende eeuw. Het begon hier ooit als het Jan Hanzenpad, maar groeide uit tot een lange straat die liep van de Singelgracht tot de Kosterverlorengracht. Maar zo lang is ie tegenwoordig al lang niet meer, want de straat is in de loop der tijd opgeknipt in meerdere stukken die allemaal een andere naam kregen. 

Architectuurhistoricus Wouter van Elburg neemt ons mee en vertelt over de verschillende bouwstijlen die hier te vinden zijn. "Het blok hier achter ons ziet er stylistisch uit alsof het rond 1870 is gebouwd. Die hele sobere vormgeving past heel erg bij die periode. Rond 1900 wordt het weer rijker. Dan zien we dat er meer decoratief metselwerk komt, met bijvoorbeeld die geglazuurde bakstenen. Tegen de jaren dertig krijgen we de nieuwe zakelijkheid en wordt het weer veel strakker."

Sloopgolf

Wat de straat verder zo aantrekkelijk maakt, is dat er, tussen alle hoogbouw, ook kleinere polderhuisjes verscholen liggen. Huisjes die het volgens Van Elburg moeilijk hebben om te overleven. Hij maakt zich zorgen over alle sloopplannen in de stad: "Hanneke Ronnes en ik zijn ooit begonnen met de website amsterdamsloopt  Op haar initiatief zijn we eens in kaart gaan brengen wat er allemaal wordt afgebroken, en dan met name van de historische architectuur. We zien sinds het einde van de economische crisis, zo rond 2012, dat er weer een sloopgolf door Amsterdam lijkt te gaan. En dat met name de oudere kleinschalige bebouwing nu heel erg onder druk staat." 

De twee pandjes waar we voor staan, zijn daarvan een treffend voorbeeld. Van Elburg: "In het kader van zoveel mogelijk mensen op een mooie centrale plek in de stad, is dit niet heel erg lucratief. Maar ze zijn voor het historische karakter van de stad juist heel erg belangrijk. Omdat we in de Jan Hanzenstraat eigenlijk door de geschiedenis heen lopen. Van deze hele lage bebouwing naar de steeds grotere blokken tot de stadsvernieuwing. Dat is heel kenmerkend voor Amsterdam-West."

De polderhuisjes werden, na bezwaren uit de buurt, uiteindelijk deels gered. De gemeente had al een sloopvergunning afgegeven, maar in de nieuwbouwplannen zullen de voorgevels nu wel worden gespaard. 

Laagbouw

De bebouwing langs het Jan Hanzenpad was lange tijd vooral laag. "Het ging bijna alleen om schuurtjes", zegt Van Elburg. "Met af en toe een stenen huisje." De mensen daar hadden het dan iets beter, want het was vooral erg nat en vochtig in dit gebied. De buurt ligt dan ook ver onder N.A.P. De omgeving bestond vooral uit kleine bruggetjes, dijkjes en slootjes. Op een tekening uit de negentiende eeuw kunnen we over de huisjes heen kijkend nog het silhouet van de Westertoren zien. Zo laag was de bebouwing. 

In de zeventiende en achttiende eeuw werd het een recreatiegebied voor de gegoede middenstand. Die hadden hier hun buitenhuizen waar ze in de weekenden en vakanties naartoe gingen. We moeten ons dan wel realiseren dat het Jan Hanzenpad zich ver buiten de toenmalige stadsgrenzen bevond. 

Veengebied

"Dit was van oudsher een veengebied", legt Van Elburg uit. "In de zestiende eeuw zijn er een heleboel sloten in gegraven om de boel te ontginnen, om het gebied geschikt te maken voor landbouw. Maar als je land gaat ontginnen daalt de bodem. En dat is hier heel goed te zien. Sommige huizen hebben nog een trapje omlaag omdat de straat eindeloos is opgehoogd om de boel maar een beetje droog te houden."

Bedrijvigheid

In de Jan Hanzenstraat was van oudsher veel bedrijvigheid. Van Elburg: "In de zestiende eeuw spraken ze hier wel van de molenzijde omdat er hier talloze molens stonden. Om hout te zagen en om graan te vermalen tot meel."

Nadat een begin werd gemaakt met de aanleg van de grachtengordel werd de vervuilende industrie naar buiten de stadsgrenzen verplaatst. Hier kwamen nu de leerlooierijen en zeepziederijen. Het werd een vieze boel. "Met name in de negentiende eeuw waren de leefomstandigheden erbarmelijk", vertelt Van Elburg. "Mensen woonden hier in kleine houten huisjes, vaak slecht gefundeerd met veel vochtproblemen. Heel erg tochtig en koud. Dat was een groot contrast met dat leuke landleven dat er hier in de achttiende eeuw moet zijn geweest." 

Maar ook van latere bedrijvigheid zijn de sporen nog terug te vinden. De vele garages en winkelpanden, die inmiddels allemaal woonplekken zijn worden, zijn daar stille getuigen van. Bedrijven vind je niet meer in deze buurt. De smederij van Bert Meister was de laatste. "Mijn familie had hier voor 106 jaar een smederij. We waren eigenlijk nog de laatste van de buurt waar nog bedrijvigheid was. Ik heb hier nog altijd een metaalatelier. Ik moet mezelf kunstenaar noemen, want anders zou ik hier niet meer mogen zitten. Want het is hier een woonbuurt geworden."

Overwinning

Er is veel verdwenen in de buurt, maar soms wordt er ook een overwinning geboekt. Twee huisjes in de straat moesten verdwijnen om plaats te maken voor nieuwbouw. De sloopplannen lagen al klaar, maar de buurt bleek tot de tanden toe bewapend. "Het was iets heel futuristisch met een stalen constructie, bedoeld om de hoogte in te gaan", herinnert actievoerster Anneke Veenhoff zich nog.  "We vonden het zonde dat deze karakteristieke panden verloren gingen. Als je iedere keer iets opeet van zo'n buurt dan blijft er ook niks meer over van het pre stedelijke idee van die lage huisjes en de terugliggende gevels.  Dat zou jammer zijn."  

De buurt won en de gevels zouden behouden blijven, zo was het plan. Maar tijdens de bouwwerkzaamheden stortten de gevels alsnog in.  "Dat zagen we al gebeuren tijdens de werkzaamheden", zegt Veenhoff. "Dat werd zo knullig gedaan. Ontwikkelaars willen meestal liever slopen. Ik weet het niet of het de bedoeling was, maar het is in ieder geval wel gebeurd." Uiteindelijk zijn de huisjes wel min of meer in de oorspronkelijk staat herbouwd. 

Kijk hier voor meer afleveringen van De verdwenen stad