De verdwenen stad: Elandsgracht, de plek voor boeven en liefhebbers van het levenslied

Ooit was de Elandsgracht een industrieel gebied met veel grote bedrijven die zich hier vestigden na de demping van de gracht in 1891. Het moet hier rond 1900 dus een drukte van jewelste zijn geweest, want naast die bedrijven woonden hier veel mensen: grote gezinnen in kleine ruimtes onder armoedige omstandigheden. Tegenwoordig zijn de grote bedrijven naar elders getrokken.

"Het is nu veel meer een woonwijk geworden", zegt buurtbewoner Cees Nagelkerke. "Alle industrie en bedrijvigheid is eruit gefilterd. Dat is wat dat betreft een heel ander beeld." Zelf woont architect Nagelkerke al tientallen jaren in een pand dat er ooit is neergezet in opdracht van een houthandelaar. Beneden was de bedrijfruimte en boven werd er gewoond. 

Sjako

Ooit was de Elandsgracht ook echt een gracht. Maar zoals bij zoveel andere grachten in Amsterdam was het meer een soort open riool. De stank was enorm. Na de demping werd ook een aantal zwaar verwaarloosde panden aangepakt, waaronder Het Fort van Sjako. Het was niet echt een fort, maar meer een rij huizen die door middel van doorgangen met elkaar waren verbonden.

In deze huizen zou begin achttiende eeuw Jacob Frederik Muller hebben gewoond, beter bekend als Sjako. Hij gold als een soort Amsterdamse Robin Hood en was in zijn tijd zowel berucht als geliefd. Op de plek van het Fort zette een verre voorvader van Wim Hemker in 1886 een compleet nieuw huizenblok neer. Tot op de dag van vandaag is dat nog familiebezit. 

Hemker was een keer aanwezig bij een lezing over het Fort van Sjako. Lodewijk Wagenaar, de toenmalige conservator van het Amsterdam Museum, die de lezing gaf, zei dat hij het jammer vond dat dagelijks mensen voorbij de plek van het voormalige Fort lopen zonder van de geschiedenis ervan te weten. Dat zette Hemker aan het denken en hij liet twee gevelstenen ontwerpen. Omdat hij niet kon kiezen werden ze allebei in de voorgevel ingemetseld. 

Mythe

Bij later onderzoek werden vraagtekens geplaatst bij de plek waar Sjako zou hebben gewoond. Misschien verbleef hij wel nooit aan de Elandsgracht, maar huisde hij elders in de Jordaan. Helemaal zeker zullen we het niet weten, want directe bronnen ontbreken vooralsnog. Dat geldt ook voor de attributen van de meesterboef die zich in het depot van het Amsterdam Museum bevinden. Conservator Judith van Gent laat ons de inbrekersspullen zien: onder meer een laddertje en twee pistolen. Het is niet met zekerheid te zeggen dat ze echt door Sjako zijn gebruikt. Het enige wat wel zeker is, is het gebruik van een koevoet. Die werd in beslag genomen bij zijn arrestatie. Een heterdaadje dus. 

Levenslied

De Elandsgracht is ook een belangrijke plek voor liefhebbers van het levenslied. Op de hoek met de Prinsengracht bevindt zich het Johnny Jordaanplein. De meest legendarische vertolkers kregen hier hun eigen beeld: van Johnny Jordaan en Manke Nelis tot Tante Leen. Buurtbewoner Hannie Pastor kreeg dit na veel lobbywerk voor elkaar. "Het is toch wel leuk dat dit gebeurd is", zegt Cees Nagelkerke, "en dat die mensen op deze manier een plek hebben gekregen in de geschiedenis."

Parkeerplaats 

Tot een paar jaar geleden was de Elandsgracht één grote parkeerplaats. Op iedere onbenutte meter stond een auto en het liefst dubbelgeparkeerd. Vanuit de gemeente kwam het plan hieraan iets te doen door middel van een herinrichting.

Buurtbewoners die alles bij het oude wilde laten, wisten genoeg handtekeningen te verzamelen voor een referendum. Maar tot ieders verbazing stemde de grootste groep buurtbewoners voor een meer autoluwe Elandsgracht. Het middenterrein, vroeger volgepakt met auto's, is nu een ruime en leefbare plek met bankjes en een kinderspeelplaats.

Kijk hier voor meer afleveringen van De verdwenen stad