Tata Steel in 2030 op waterstof? Onmogelijk, zegt deze hoogleraar: "Het is te laat"

Hij is onder meer gespecialiseerd in klimaatverandering, duurzame ontwikkeling en transities (onderwerpen waar hij twintig boeken over publiceerde), mede-oprichter van de duurzaamheidsactiegroep Urgenda en hij deed onderzoek naar energievoorziening en windmolenparken in de haven van Rotterdam. Hoogleraar Jan Rotmans (1961) is niet de eerste de beste als het om vergroeningsplannen gaat.

Ook Tata Steel IJmuiden wil en moet verduurzamen. Het bedrijf moet als grootste uitstoter van Nederland de CO2-uitstoot drastisch terugbrengen. Niets minder dan het voortbestaan van het bedrijf met zo'n tienduizend werknemers in de IJmond staat op het spel.

De druk is groot om de miljoenen-, nee zelfs miljardeninvesteringen op de juiste manier in te zetten. Vorige maand was de stemming bijna euforisch toen Tata bekendmaakte te kiezen vóór het plan 'Groen Staal' en versnelde overstap op fabrieken op waterstof, en tégen opslag van CO2 in de zeebodem.

Een fout in de ogen van Rotmans. Het is volgen hem niet het één óf het ander, het is en het één én het ander. De in zijn ogen kleine kans om de duurzamheidstransitie te overleven wordt op deze manier om zeep geholpen."We hadden vijf of tien jaar eerder moeten beginnen en dan had ik het nog wel een aardige kans gegeven. Nu, zou ik zeggen, verdient het ook nog wel een kans, maar niet met het plan dat Tata nu heeft."

Hij ziet onoverkomelijke problemen. Bijvoorbeeld: wie gaat de overstap betalen ("Rijksoverheid? Ik weet zeker van niet"), of: op welke termijn is genoeg waterstof beschikbaar? ("Tata rekent op acht jaar, ik eerder op vijftien"). 

Bovendien, vraagt hij zich af, en veel IJmonders misschien wel met hem: wat gebeurt er met het tweede probleem dat nú opgelost moet worden: de schadelijke uitstoot voor inwoners in de omgeving?  "Je moet aan twee kanten fors investeren: vóór vergroening en tegen uitstoot, anders neemt de weerstand zo toe dat Tata überhaupt niet levensvatbaar is. Dat zal niet goedkoop zijn en dat maakt Tata’s concurrentiepositie niet beter."

Is het eigenlijk mogelijk voor Tata Steel om uiteindelijk te overleven?

"Nou, ik vind Tata heel optimistisch. In feite neemt Tata twintig jaar de tijd: ze willen eerst de ene fabriek vergroenen en dan de andere. Dat vind ik wel weer heel lang duren. Dat betekent dat je nog twintig jaar lang kolen en gas blijft gebruiken voor die tweede fabriek, en dat omwonenden nog heel veel last van de vervuiling hebben. En groene waterstof, om de nieuwe fabrieken mee aan te drijven, is gewoon te duur, daar kun je nog niet mee concurreren."

De tekst loopt door onder het kader.

Rotmans: "Als Tata die twee nieuwe fabrieken met waterstof wilt aandrijven, heb je in totaal gauw zes windmolenparken nodig. En voor die eerste fabriek in 2030 dus minimaal drie parken. Dat moet je dan in acht jaar realiseren. Ter vergelijking: de Zweedse staalfabriek SSAB is vijf jaar geleden al begonnen met het proces een fabriek op groene waterstof te laten draaien: over vijf jaar kunnen zij op schaalgrootte draaien. Dat is in totaal tien jaar tijd, twee meer dan Tata verwacht."

"Maar tegelijkertijd is de schaalgrootte bij Tata Steel groter dan bij die fabriek in Zweden. Dan kom ik voor hetzelfde vergroeningsproces bij Tata eerder uit op vijftien jaar tijd, dan op de tien die de Zweden nodig hebben, en zeker niet op de acht jaar waar Tata nu op rekent."

"Vijftien jaar is gewoon realistisch, want de Nederlandse plannen voor windmolenparken zijn nog maar voornemens; dat zijn nog geen concrete plannen. Bovendien moet je, net als in Zweden, alles eerst in het klein doen, dan daarvan leren en daarna opschalen. En windmolenparken kosten heel veel geld. Die kosten wel een paar miljard."

"Als je dat gaat doen, wie gaat dat dan betalen? Tata kijkt naar de Rijksoverheid. Ik denk niet dat die dat volledig gaan betalen, dat weet ik eigenlijk wel zeker. Als Tata het zelf moet doen, brengen ze hun eigen concurrentiepositie in het geding. Realistisch gezien: ze zitten natuurlijk klem nu. Ze liggen onder vuur. En dan komen ze met een niet-realistisch plan, een way out."

"Ik had gedacht dat Tata eerst over zou schakelen op blauwe waterstof, met CO2 opvang onder de zee, voor ze op groene over zouden gaan. Dat was eerst het plan, maar daar zien ze nu vanaf. Ik denk dat ze weer op die beslissing terugkomen, of erop terug moeten komen. Omdat ze zien dat het niet haalbaar is. Als ze dat niet doen... dan is dat het begin van het einde."

Tata zag vorige maand juist luid en duidelijk af van CO2-opslag, omdat dat zoveel miljarden moet kosten. Kan dat geld dan niet beter naar dit vergroeningsplan?

"Nee, dat klopt niet. Want dat afvangen en opslaan van CO2, daar komen miljarden subsidie voor vrij in Nederland. Dat is een tijdelijke oplossing, dat wel. Als je dat niet doet, dan moet je direct de sprong maken naar groene waterstof. Dat is markttechnisch gewoon... dat moet je van meet af aan zo zwaar subsidiëren. Dat kost miljarden en dat zie ik niet gebeuren."

"Blauwe waterstof, dat is nog redelijk te doen, daarmee kan Tata redelijk concurreren. Daarmee bouw je, samen met andere bedrijven, de vraag op naar waterstof en wordt het vanzelf goedkoper. Dan pas kan je overschakelen van blauwe naar groene waterstof."

"Ik was nooit zo'n voorstander van de opslag van CO2 onder de zee, maar door onderzoek dat we deden naar energie in de haven van Rotterdam heb ik geleerd dat het gewoon noodzakelijk is. Je kunt er niet omheen. Laten we dat dan ook doen."

Maar Tata gaat volgens u dan dus de verkeerde kant op.

"Ja, want het lijkt stoer, maar het kan helemaal niet uit, wat zij nu willen. Dan zeg je dus met de rechterhand: 'We willen snel verduurzamen', en met de linkerhand: 'Overheid, mogen wij geld ontvangen? Want dat kunnen wij niet zelf ophoesten.'"

Denkt u dat Tata Steel alleen kan blijven bestaan als ze toch kiezen voor CO2-opslag onder de zee?

"Ten eerste: een kat in het nauw maakt rare sprongen en dat doet Tata Steel nu. Die gaan een over-optimistisch verhaal houden, dat eigenlijk niet op realiteit gestoeld is. Ten tweede: kunnen ze überhaupt overleven? Zelfs als je de blauwe waterstofroute kiest, is die vervuiling niet zomaar uit de wereld. Je blijft nog een aantal jaren die PAK's (kankerverwekkende stoffen, red.), fijnstof, roet en CO2 uitstoten. Leg dat maar eens uit aan een omwonende."

"En ten derde: Als je heel eerlijk bent, moet je heel veel geld gaan investeren om te verduurzamen. Zelfs als dat lukt, hebben ze er over tien jaar in China en India heel veel fabrieken bijgebouwd. Staal wordt nog goedkoper. Kan je daar dan prijstechnisch überhaupt mee concurreren? Ik denk het niet, als ik heel eerlijk ben."

"We dachten eerder dat we de scheepvaart konden redden, daar hebben we miljarden in gepompt bij de RSV-affaire (waarbij ruim twee miljard gulden naar een scheepsbouwbedrijf ging dat uiteindelijk toch ten onder ging, red). Dat is niet gelukt en bij de textiel- en auto-industrie ook niet. Darwiniaans effect zegt: of je vindt jezelf opnieuw uit, of je sterft uit. Dat laatste gebeurt vaker.

Is het vanuit Nederlands perspectief tóch verstandig om een staalfabriek hier te willen houden? U heeft zelf ook gezegd: het is niet handig als je alles ergens anders vandaan moet halen.

"Het gaat ook mij aan mijn hart. Tata Steel is een mooi bedrijf, in de categorie KLM, Shell; dat heeft een hoog Nederlands innovatiegehalte. Maar ja, dit is wel laat, hè. We hadden vijf of tien jaar eerder moeten beginnen en dan had ik het nog wel een aardige kans gegeven. Nu, zou ik zeggen, verdient het ook nog wel een kans, maar niet met het plan dat ze nu hebben. Dat acht ik niet levensvatbaar. Dat betekent je eigen doodvonnis."

Nu ligt er wel een plan bij Tata Steel, de Roadmap Plus, waarbij het bedrijf in 2023 onder andere stofoverlast tot 65 procent en geuroverlast tot 85 procent terugbrengt ten opzichte van 2019.

"Ja, daar heb ik wel over gehoord, maar ik heb het niet gezien. Hoe dan ook is dat laat. Het is diverse keren toegezegd en ook de afgelopen vijf jaar zegt men: 'Er is geïnvesteerd', maar ondertussen komen de cijfers, zoals die van het RIVM laatst, steeds hoger uit. En in december komt er nog een rapport uit. Dat zal minstens zo spraakmakend zijn, denk ik. Dus het verschil tussen voornemens, plannen en uitvoering, is nogal groot. Dus ja, ik ben daar wel voorzichtig mee. Gezien de historie pleit het niet voor Tata Steel zelf."

Correctie 25-10: In een eerdere versie van dit stuk stond dat Jan Rotmans voorzitter is van Urgenda. Dat was hij, maar niet meer. Wel was hij één van de oprichters.