Joop en Ad drukten in de oorlog illegaal het vrije woord: "Getuigt van grote moed"

De vader en zoon uit Haarlem runden in de jaren '40 een drukkerij in Haarlem, waar ze illegale pamfletten, affiches en kranten maakten voor het verzet. Historicus Jan de Roos schreef een boek over het duo, vertelt hij aan NH Radio. 'Drukkers in verzet' is de toepasselijke titel van het boek. 

"Er zijn heel veel van dit soort gevallen", vertelt hij. "Heel veel mensen die verschrikkelijke dingen hebben meegemaakt in de oorlog. Maar dit is heel bijzonder: deze mensen zagen in hoe belangrijk het vrije woord is in oorlogssituatie. Je kan de wapens onbruikbaar maken, maar je kan het ook op deze manier doen. De dingen die niet gezegd mogen worden tóch drukken en verspreiden. Dat getuigt van grote moed. Deze mensen zijn voor mij een lichtend voorbeeld."

Dikke laag stof

De Roos kwam het verhaal puur toevallig op het spoor. "De oudste dochter van Joop woont bij me in de buurt. We raakten aan de praat op een mooie zomerdag; ze was toen net bij de musical Soldaat van Oranje geweest (over verzetsheld Erik Hazelhoff Roelfzema, red.). Dat was een bijzondere musical voor haar, want haar vader is gefusilleerd, zo vertelde ze."

Zo ging de bal rollen. De Roos duikt in het verhaal van de Hoogendoorns en komt het ene na het andere interessante verhaal tegen. "Zoeken, zoeken en nog meer zoeken. En als je denkt: 'Nu ben ik er', dan ben je er nog niet", vertelt de historicus lachend. "Ik heb heel veel bronnenonderzoek gedaan om hun verhaal te reconstrueren. Ik heb zelfs verklaringen van zoon Ad teruggevonden, die onder een dikke laag stof waren komen te liggen. Ik was de eerste die ze tevoorschijn toverde."

Het verhaal van vader en zoon Hoogendoorn begint (en eindigt) bij de drukkerij in de Burgwalbuurt. Vader Joop (44) was een 'echte ondernemer' en gaf weekbladen en krantjes uit, maar drukte ook visitekaartjes (en had zelfs een nagellakfabriekje). Tijdens de Tweede Wereldoorlog zorgde hij met zijn drukkerij voor professioneel gedrukte illegale kranten. "En niet te vergeten affiches. Affiches waarin werd opgeroepen tot staking of sabotage, maar ook waarin Duitsers als monsters werden voorgesteld, die moesten worden bestreden", voegt De Roos toe. 

Fout drukwerk

Aan de andere kant kregen de Hoogendoorns ook opdrachten van de NSB. "Joop moest ook zijn gezin met vijf kinderen onderhouden. En daarbij; fout drukwerk kon je niet weigeren. Dat werd je gewoon opgelegd en als je het niet deed, ging je gewoon dicht", weet De Roos. "Dat 'foute' drukwerk gaf hem ook een mooie dekmantel: daardoor had hij beschikking tot papier en dat kon hij weer gebruiken om illegale uitgaven mee te drukken."

Onder meer kranten als De Vonk en Verzet rolden uit de Haarlemse persen, totdat het tweetal werd verraden. "Er kwam een man met een glazen oog de winkel binnen", schrijft De Roos in zijn boek. "Dat bleek achteraf een foute politieagent te zijn, een handlanger van de Duitse Sicherheitsdienst. Hij wilde Joop spreken over een drukorder en ze trokken zich samen terug in het kantoortje. Het viel Joop op dat de man heel schichtig was; er klopte iets niet. Even later stormen drie sicherheitsagenten binnen en werden Joop en Ad opgepakt."

'Mondje dicht zoon'

De arrestatie leest als een ooggetuigenverslag, en is dat eigenlijk ook. Alleen niet van De Roos. "Ik ben voor het boek de archieven ingedoken en heb de oude verhoren gelezen. Ad heeft na de oorlog ook nog verschillende verklaringen afgelegd." En de historicus kreeg van familieleden veel informatie: foto's, maar ook oude briefjes die de gevangenis uit waren gesmokkeld. "Daar stonden kleine dingen in, als 'wil je de groeten doen aan die, en die feliciteren met z'n verjaardag'. Je kon niet te veel vertellen, want er was een kans dat men achter het bestaan van de briefjes kwam en dan had je een probleem", weet De Roos. 

Een van de briefjes bevat een bericht van Joop aan Ad. "'Mondje dicht zoon', stond erop. Die boodschap wist Joop in een boek aan Ad te smokkelen, zo heeft De Roos ontdekt. "Dat was een extra waarschuwing om zo min mogelijk te praten."

Broodmager

Die waarschuwing mocht niet baten: Joop móest wel bekennen dat hij drukwerk voor het verzet had gedaan, want ze hadden namelijk dergelijke teksten aangetroffen in zijn drukkerij. Hij wordt veroordeeld tot de doodstraf. Zoon Ad, die op dat moment 18 jaar is, komt er 'met een gevangenisstraf af'. "Er was rekening gehouden met het feit dat hij zo jong was. Als hij een jaar of tien ouder was geweest, was hij ook gedood", weet De Roos. 

Op 20 mei 1944 wordt Joop gefusilleerd. Een afscheidsbrief wordt nooit gevonden, wel weet de historicus hoe zijn laatste uren in de dodencel zijn verlopen. "Verschrikkelijk. Het licht moest de laatste nacht aanblijven in de cel en volgens protocol werd Joop met een vrachtwagen naar de plaats van executie gebracht." Daar werd hij om half negen 's ochtends omgebracht.

Ad is veroordeeld tot anderhalf jaar gevangenisstraf en zit die uit in meerdere gevangenissen en kampen. Dat zijn vader de oorlog niet heeft overleefd weet hij dan nog niet, dat hoort hij pas als hij broodmager in juli '45 terugkeert naar Haarlem. Daar overlijdt hij in 2012.